روشهاي ازدياد سبزيها
سبزيها به دو طريق ازدياد ميشوند:
1. جنسي: با دخالت گامت نر و ماده. گياهانيكه كه به اين طريق ازدياد ميشوند دو دستهاند:
- خودگشن يا اتوگام: گوجهفرنگي، بادمجان، فلفل، لوبيا، باقلا، نخودفرنگي، كاهو. كه اين گياهان گلهاي كامل دارند و دانه گرده هر گل، گامت ماده همان گل را تلقيح ميكند و يا اينكه گل نر و ماده از هم جدا هستند (تكپايه، مانند: خيار، هندوانه) كه دانه گرده گل نر گل ماده همان بوته را تلقيح ميكند.
- دگرگشن يا آلوگام: دانه گرده از يك گياه با باد يا حشرات به گياه ديگر منتقل شده و تلقيح گامت ماده را در آن باعث ميشود. گياهان دوپايه مانند اسفناج و مارچوبه كه در آنها گلهاي نر و ماده بر روي پايههاي مختلف قرار ميگيرند.
بعضي از گياهان گلهاي كاملي دارند ولي به علتي دانه گرده هر گل قادر به تلقيح گامت ماده آن نيست. اين گياهان را كه داراي گلهاي كامل ولي خودناسازگار هستند self-incompatible ميگويند. گياهاي كه خودگشني طبيعي دارند ولي به علت درشتي گلها و زمان تلقيح نسبتاً طولاني، درصدي نيز دگرگشني دارند self-compatible ناميده ميشوند. در اين گياهان دانه گرده از گياه مجاور روي مادگي گل ديگري ميريزد، مثل گوجهفرنگي، فلفلسبز، بادمجان و باميه.
2. غير جنسي: با استفاده از قسمتي از اندام گياه زياد ميشود.سير با كاشت سيرچه،نعناع و ترخون با تقسيم ريشهها، سيبزميني و سيبزميني شيرين توسط غده، آرتيشو از طريق پاجوش و ريواس با تقسيم بوته ازدياد ميشوند.
در سبزيجات خانواده كدوئيان و پياز دانههاي گرده چسبنده و نسبتاً سنگين هستند و گردهافشاني به كمك حشره انجام ميگيرد. در ذرتشيرين و چغندرلبوئي دانههاي گرده بساك سبك بوده و به راحتي به كمك باد منتقل ميشوند.
نشاء و نشاكاري
نشاء: گياه كوچكي است كه قسمتي از دوره رشد خود را در محيطي مناسب و كنترل شده گذرانده و پس از مساعد شدن هواي بيرون به زمين اصلي انتقال داده ميشود.
نشاكاري: به عمل انتقال و كاشت گياه جوان درمحل اصلي گفته ميشود يا به پرورش گياهان كوچك در ظروف كشت خاص يا نواحي خاصي از مزرعه اطلاق ميشود كه اين گياهان سپس به مكانهايي منتقل ميشوند كه در آنجا فرآورده قابل برداشت را توليد خواهند كرد.
براي تهيه نشاء اولين چيزي كه لازم است تجربه كافي است. مواظبت فراوان از خزانه و در صورت امكان، تغيير عوامل محيطي، مناسب با احتياجات گياه از ديگر مسائلي است كه بايد مورد توجه قرار گيرد. نشاء بايد سالم، درشت، شاداب، عاري از آفات و بيماريها و همچنين پر ريشه باشد. نشاء نبايد كج و معوج، شكننده و خيلي طويل باشد.
مزاياي نشاكاري
- كوتاه شدن دوره رشد
- مصرف بذر كمتر
- پيشرس كردن و كسب قيمتهاي نوبرانه
- فراهم آوردن شرايط محيطي مناسب
- رعايت دقيق فاصله بوته روي خطوط كشت
- كنترل بهتر و آسانتر عمليات داشت
- عدم نياز به تنككردن
- تقويت بهتر سيستم ريشهاي
- امكان انتخاب قويترين و سالمترين گياهان براي كاشت
- در حين آماده شدن نشاء ميتوان از زمين اصلي استفاده بيشتري كرد.
معايب نشاكاري: هزينه آن زياد بوده و برخي از گياهان تحمل نشاكاري را نداشته و آسيب ميبيبنند. در بعضي از گياهان باعث توقف رشد ميشود.
سبزيهاي نشايي
سبزيهاي نشايي سبزيهايي هستند كه به راحتي قابل نشاء كردن هستند. يعني اينكه ميتوان آنها را از محلي به محل ديگري انتقال داد بدون اينكه صدمهاي ببينند.
- نشاها مقدار آب زيادتري نسبت به بذرها دارند و بنابراين در مقابل كمبود آب كمتر حساسند.
- تنفس نشاها شديدتر از بذرها است و به همين جهت بايد تا قبل از كاشت در جاي خنك و مرطوب نگهداري شوند.
- نشاها به علت فعاليت شديدشان سريعتر به مرحله رسيدگي فيزيولوژيكي ميرسند.
موفقيت در توليد و پرورش نشاء خوب
- محيط عاري از حشرات، علفهاي هرز و بيماري
- تامين گرما و رطوبت كافي براي رشد گياهان
- وجود نور كافي براي اطمينان از رشد قوي گياهان
- يك دوره سازگاري يا مقاوم سازي براي آماده كردن پرورش گياهان در محيط بسته تا رشد موفقيتآميزي در محيط هواي آزاد داشته باشد.
محل پرورش نشاء
بسته به موقعيت آب و هوايي در شاسي، گلخانه، تونل پلاستيكي، خزانه معمولي، خزانه هواي آزاد ميتوان پرورش داد. از گلخانهها به علت هزينه زياد ساختمان آن، بيشتر براي توليد سبزيهاي پيشرس و خارج از فصل استفاده ميشود. زمان بذرپاشي به نوع گياه و زمان انتقال گياه بستگي دارد.
برخي سبزيها مانند كرفس و يا اكثر كلمها به علت توليد سيستم ريشهاي قويتر بيشتر به خزانههاي ديگر انتقال مييابند. كه گلدانزني (potting) نوعي خزانه دوم به حساب ميآيد. دليل اين امر را ميتوان در شكستن مكرر كلاهك ريشهها دانست كه با اين عمل رشد طولي ريشهها متوقف گشته و در عوض به توليد ريشههاي فرعي كمك ميكند.
فاصله رديفهاي كشت بذر در داخل جعبه 5 سانتيمتر و در داخل شاسي، گلخانه يا خزانه بين 10 تا 15 سانتيمتر است. عمق كاشت بذر بستگي به نوع و اندازه بذر، ميزان طوبت و نوع خاك دارد. عمق كاشت در خزانه يا شاسي و يا جعبه نشاء بين 5/0 تا 1 سانتيمتر است. مقدار بذر بستگي به تعداد نشاء مورد نياز بوده و معمولا بين 3 تا 5 گرم براي تعداد 1000 عدد نشاء كافي خواهد بود.
جدول 11 - عمق و كاشت بعضي از بذور سبزيها
نوع سبزی |
عمق کاشت (سانتيمتر) |
نوع سبزي |
عمق کاشت (سانتيمتر) |
اسفناج |
5/2- 5/1 |
انواع لوبيا |
5/2- 5/1 |
کاهو |
5/0– 1/0 |
انواع كلم |
5/1- 1 |
جعفری |
8/0- 5/0 |
ذرتشيرين |
3- 2 |
کرفس |
5/0– 3/0 |
بادمجان |
5/1- 1 |
شیکوره |
2 |
باميه |
5/2- 2 |
تربچه |
1 – 5/0 و 3- 2 |
پياز |
5/1- 1 |
هویج |
2– 1 |
نخودفرنگي |
4- 2 |
شلغم |
5/1- 5/0 |
فلفلسبز |
5/1- 1 |
چغندر |
5/2 -5/1 |
گوجهفرنگي |
5/1- 1 |
كدوئيان |
4- 2 |
تره |
5/1- 1 |
مقاومكردن نشاها
نشاهايي كه در شاسي، گلخانه و حتي در هواي آزاد رشد كردهاند، از حمله و صدمه عواملي چون حشرات، گرما، سرما و غيره مصون بودهاند. براي اينكه آنها را به زمين اصلي منتقل كنيم، بايد آنها را كمي به محيط خارج، يعني زمين اصلي عادت دهيم. عمل هوادهي، سرمادهي و قطع آبياري باعث حركت مواد غذايي از قسمت هوايي گياه به طرف ريشهها ميشود (رنگ بنفش يقه در نشاء گوجهفرنگي نشاء تجمع مواد غذايي در آن قسمت است). علاوه بر آن قبل از انتقال نشاها به زمين اصلي عمل هرس ريشه و ضدعفوني نشاها و نيز محلولپاشي با عناصر كمياب سبب ميشود تا گياهان در اوايل دوره رشد نسبت به كمبود مواد غذايي در خاك و نيز در مقابل آفات و امراض تا حد زيادي مقاوم شوند.
معموليترين روشها براي عادت دادن نشاها به محيط خارج عبارتند از:
- سرمادهي (پائين آوردن دما)
- قطع و يا كاهش آبياري
- در مضيقه قرار دادن گياه از نظر مواد غذايي
- قرار دادن در معرض تابش مستقيم آفتاب
عمل مقاومكردن بهطور معمول حدود 10 تا 14 روز قبل از نشاءكاري صورت ميگيرد. در عمل مقاومكردن، فرآوردههاي فتوسنتزي كمتر به مصرف رشد صحيح اندامهاي جديد رسيده و در عوض ذخيره ميشوند. در نتيجه اين كار ديواره سلولها ضخيمتر كشته و غلظت تركيبات اسمزي شيره سلولي افزايش مييابند.
در نشاهايي كه به خوبي مقاوم شدهاند ممكن است كه واكسهاي پوشاننده روي برگها افزايش پيدا كند. مثلاً در سبزيجات خانواده كروسيفرا ( Cruciferae ) شاخ و برگ نشاءهاي مقاوم سازي شده به طور مشخص تيرهتر و كوچكتر از آنهايي هستند كه مقاوم نشدهاند. نشاهايي كه بيشتر در معرض نورخورشيد قرار داده ميشوند مقدار كوتيكول بيشتري ساخته و در نتيجه ميزان از دست رفتن آب در آنها كاهش پيدا ميكند. همچنين نشاهاي مقاوم شده ريشههاي جديد را سريعتر از گياهان مقاوم نشده توليد ميكنند.
بايد توجه داشت كه عمل مقاوم سازي الزاماً براي گياه مفيد نبوده و گاهاً حتي ممكن است زيانآور باشد بنابراين براي نشاء، بسياري از سبزيجات توصيه نميشود. مثلاً گياهاني كه حساس به سرما هستند نبايد مقاومسازي شوند. گياهاني كه به مقدار زيادي مقاومسازي شدهاند اگرچه ممكن است شرايط سخت مزرعه را تحمل كنند اما رشد بعدي آنها به كندي شروع شده و ممكن است كه هرگز بهطور كامل از اثرات مقاومسازي بهبود نيابند.
همچنين ممكن است عملكرد آنها كاهش يافته، بلوغ و رسيدگي محصول كاهش يافته و برخي محصولات دوساله كلمگل و كلمپيچ اگر به قدر كافي دماهاي زير C◦10 را ببيند و خصوصاً اگر اين گياهان به هنگام مقاومسازي بهقدر كافي بزرگ باشند ممكن است كه به جاي توليد قسمتهاي رويشي و خوراكي توليد ساقه گلدهنده نمايند.
زمان انتقال نشاء به زمين اصلي بايد:
- هوا ابري باشد
- اگر هوا آفتابي باشد بهتر است كه نشاكاري در بعد از ظهر انجام گيرد تا نشاء اين فرصت را داشته باشد از شوك جابجايي بهبودي حاصل نمايد و بهتر است كه نشاء با مقداري گل و خاك در اطراف ريشهها منتقل شود.
عمق كاشت نشاء :
- در كرفس، كاهو و آنديو عمق كم لازم است و نبايد بيش از يقه در زير خاك قرار گيرد.
- در سبزيهايي كه قادر به توليد ريشه نابجا هستند (مانند گوجهفرنگي) ميتوان عميقتر هم كاشت.
جدول 12- مقدار بذر مصرفي و طول مدت خزانهكاري در نشاكاري برخي از سبزيجات
نوع سبزي |
مقدار بذر مصرفي براي تهيه نشاء (در هكتار) |
طول مدت خزانهگيري (دوره پرورش نشاء در خزانه) |
كلم پيچ |
300 -400 گرم |
10 – 6 هفته |
كلم قمري |
- |
8 – 6 هفته |
كلم گل |
- |
8 – 6 هفته |
كلم تكمهاي |
- |
8 – 6 هفته |
گوجهفرنگي |
- |
8 – 6 هفته |
بادمجان |
- |
12 – 8 هفته |
فلفل |
900 – 500 گرم |
8 – 6 هفته |
كاهو |
600 – 500 گرم |
8 – 6 هفته |
كرفس |
550 گرم |
12 – 10 هفته |
انواع كلمها، كاهو و گوجهفرنگي بهخوبي نشاء ميشوند. سبزيجاتي مانند بادمجان، فلفلسبز، پياز، هويج و كرفس نشاءكردن را خوب تحمل نميكنند. ذرت، خيار، طالبي، نخودفرنگي، شلغم، تربچه و هندوانه قابل نشاء نيستند.