هویج (Carrot)
متعلق به خانوادة چتریان (Umbelliferae)، جنس آن Daucus و گونهاشcarota میباشد.
نوع خوراکی هویج که ریشة متورم آن به صورت سبزی مصرف میگردد دارای نام علمی Daucus carota var. stivus میباشد. جنسDaucus شامل حدود 60 گونه است که فقط چند گونة آن مورد استفاده قرار میگیرد و هویج یکی از آنها است.
هویجهای امروزی از هویجهای وحشی موجود در آسیا، اروپا وآفریقا منشأ گرفتهاند و در واقع دو منبع اصلی در انتخاب مواد ژنتیکی وجود داشته که یکی هویجهای آنتوسیانینی است که مربوط به آسیاست (به ویژه افغانستان که در حال حاضر هویجهای ارغوانی یا بنفش رنگ در آنجا کاشته میشوند) و دیگری هویجهای کاروتنی که از اروپا منشأ گرفتهاند.
هویج دارای مقدار زیادی کاروتن است که در بدن به ویتامین A تبدیل میشود. علاوه بر ویتامینA دارای ویتامینهای Bو Cنیز هست. به خاطر وجود عناصری چون کلسیم و فسفر در تحکیم استخوان بندی خصوصاً در سنین جوانی و کودکی بسیار مفید است. مخلوط کردن آب هویج یا پودر آن با شير در برنامة غذایی نوزادان توصیه شده است. طعم و مزة هویج به خاطر وجود روغنهای اتری به ویژه ترپنها است. مقدار تجمع نیترات در آن زیاد است.
گیاهی است دو ساله که در سال اول تولید یک ریشة ضخیم و چند ردیف برگ روزتی مینماید. ساقة گلدهندة آن در سال دوم از قسمت فوقانی ریشه خارج شده و به ارتفاع 60 تا 120 سانتی متر میرسد که نهایتاً گل و بذر میدهد. گلهای هویج کامل هستند. یعنی هر گل دارای اندامهای نر و ماده میباشد. معمولاً گلها حالت پروتاندري دارند(Protandrous). و بذر آنها بیشتر از طریق دگر گشنی تولید میشود. عامل گرده افشانی نیز غالباً حشرات هستند. وجود حشرات گرده افشان کافی باعث افزایش کیفیت و عملکرد بذر میشود و به همین خاطر در جاهایی که جمعیت حشرات گرده افشان کم باشد اضافه نمودن کندوهای زنبور عسل در مزارع هویج سودمند است.
در بین گونههای هویج ارقام نر عقیم(Male Sterile) نیز پیدا میشود که دانة گردة آنها قادر به تلقیح تخمک نیست و لذا این ارقام از نظر اصلاح و تهیة بذر بسیار با اهمیت میباشند.
در برش عمودی ریشة هویج دو قسمت کاملاً مشخص مشاهده میشود: یک لایة خارجی (Cortex) و یک قسمت داخلی (Core).
مواد غذایی (قندها و ویتامینها) عمدتاً در لایة خارجی (گوشت) انباشته میشوند. و هویج خوب و دارای کیفیت عالی هویجی است که لایة خارجی قطورتری داشته باشد. کاروتن بیشتر در سلولهای قدیمی لایة خارجی ذخیره میشود.
معمولاً ریشة هویج به رنگ نارنجی یا زرد نارنجی است و این به دلیل وجود بتا کاروتن است که پیش مادة ویتامین A میباشد. و هر چه رنگ نارنجی آن بیشتر و قرمز پرتقالیتر باشد مقدار کاروتن آن و بالطبع ارزش غذایی آن بیشتر است.
رنگ ریشه در بوتههای جوان ابتدا کم رنگ و سپس با رشد گیاه و مسن شدن آن تیرهتر میشود. نارنجی رنگ شدن ريشة هویج و تیره شدن آن بستگی به رقم، فصل رشد، درجه حرارت و سن ریشه دارد. معمولاً بعد از آن که رنگ هویج به حد معینی رسید پر رنگ شدنش متوقف میگردد.
دما در رنگ و شکل ریشة هویج بسیار مؤثر است. دماهای پایین باعث کم رنگ شدن ریشه میشوند. معمولاً در دماهای زیاد ریشهها کوتاه و کلفت و در دماهای پایین باریک و دراز میگردند. ریشة هویج بهترین رنگ را در دمای 20- 18 درجه سانتی گراد خواهد داشت. با افزایش گرمای خاک مقدار کاروتن نیز افزایش مییابد.
میزان رطوبت خاک نیز در شکل و فرم و رنگ ریشة هویج مؤثر است ولی نه به اندازة دما. مثلاً در رطوبت کم ریشة هویج طولانی و در رطوبت زیاد کوتاه میگردد.
هویجها معمولاً بر اساس شکل و طول ریشه طبقهبندی میشوند. یعنی ممکن است بی نوک(Blunt) یا نوک دار(Pointed) و طویل یا کوتاه باشند.
I) رقمOxheart یا (Baby finger) کوتاه و بینوک
II) رقم Chantenay نیمه طویل و بینوک
III) رقم Danvers Half Long نیمه طویل و نوک دار
IV) رقم Imperator طویل و نوک دار
هویج جزو سبزیجات فصل خنک است و بهترین رشد خود را در دمای 15 تا 22 درجة سانتیگراد انجام میدهد. اگر هویجهای در حال رشد در معرض دماهای پایین قرار بگیرند (کمتر از10درجة سانتیگراد) ممکن است قبل از موقع به گل رفته و تولید بذر نمایند، که این یک مشکل است. هویج در مقابل سرما و یخبندان تا حدودی مقاوم است ولی گرما و خشکی به آن خسارت وارد میکند. فصل کاشت در مناطق سردسیر در بهار، در مناطق نیمه گرمسیر در پاییز، و در مناطق گرمسیر در زمستان است.
هویج در خاکهای عمیق، حاصلخیز و سست و دارای تهویة خوب و زهکش مناسب رشد مطلوبی دارد. بهترین خاک برای پرورش آن خاک لومی یا شنی لومی است. پرورش و کشت هویج در خاکهای سنگین رسی ممکن است باعث چنگالی شدن یا منشعب شدن ریشههای آن گردد. همچنین ضعیف بودن ساختمان خاک یا وجود موانعی مانند سنگ یا مواد زائد درشت در خاک باعث بدشکل شدن و منشعب شدن ریشهها میشوند. pH مناسب برای رشد آن 5/6 است و در خاکهای اسیدی رشد بسیار ضعیفی دارد. باید توجه داشت که کود دامی تازه به زمین داده نشود و حتماً از کود دامی کاملاً پوسیده استفاده گردد. زیرا تحقیقات نشان داده که در قسمت مایع کود حیوانی مادهای وجود دارد که شاخهای شدن یا چنگالی شدن ریشهها را تحریک میکند. همچنین در مواردی که کود دامی تازه مصرف میشود خسارت مگس هویج بیشتر است.
عنصر پتاسیم در کیفیت محصول تأثیر زیادی داشته و مقدار قند و قابلیت انباری آن را افزایش میدهد.
معمولاً 80 تا 150 کیلوگرم ازت، 100 تا 150 کیلوگرم فسفر و 150 تا 200 کیلوگرم پتاسیم در هر هکتار قابل توصیه میباشد.
بذر هویج ریز بوده و چون جوانه زنی و رشد گیاهچههای آن کند است لذا احتیاج به یک بستر پوک و نرم و مسطح با تأمین رطوبت یکنواخت دارد. جوانه زنی بذر آن در طی 1 تا 3 هفته و در دمای پائین انجام میگیرد. دمای بالا در اثنای جوانه زنی میتواند آن را وارد دورة خواب ثانویه کند. نور، جوانه زنی آن را تا حدودی تسریع میکند.
بذر آن مستقیماً در محل اصلی کشت میشود. زمان کاشت بذر در مناطق سرد چون آذربایجان و کردستان در فصل بهار و پس از سپری شدن یخبندانهای بهاره میباشد.
عمق کاشت بذر cm2-1 و بذر مورد نیاز برای یک هکتار kg 5-3 است. کاشت بذور به صورت ردیفی، فواصل ردیفهای کاشت cm40-30 و معمولاً بذور به صورت مسلسل وار روی خطوط کشت میشوند. پس از رشد بوتهها اقدام به تنک کردن (در مرحلة 4 تا 5 برگه شدن) روی ردیفها میکنیم. به طوری که بعد از تنك کردن، فاصلة دو بوته روی ردیف cm5-4 باشد. در مزارع بزرگ به علت هزینة کارگری زیاد معمولاً آن را تنک نمیکنند. بنابراین باید سعی شود بذر به میزان مورد نیاز کشت گردد. در برخی موارد برای سهولت جوانه زنی اقدام به خیساندن بذور در پارچههای مرطوب (به مدت 3 تا 4 روز) مینمایند.
سبز ماندن قسمت بالای ریشه که از کیفیت آن میکاهد به علت قرار گرفتن این قسمت از ریشه در برابر نور خورشید میباشد. برای رفع این عیب، بذر هویج باید به موقع کاشته شود تا تولید برگهای زیادی نموده و این برگها سایة کافی برای ریشه تولید نمایند. آبیاری هر هفته تا 10 روز یک بار انجام میگیرد. در مراحل آخر رشد، آبیاری کمتر صورت میگیرد زیرا آب فراوان در این موقع باعث شکافته شدن ریشه میگردد.
وجین برای مبارزه با علفهای هرز خصوصاً در مراحل اولیة رشد بسیار مهم است. به دلیل عدم کارآیی ماشینهای کولیتواتور زنی در زمان کوچک بودن هویجها و نیز گران تمام شدن حذف علفهای هرز با دست (نیروی کارگر) امروزه از علفکشهای اختصاصی استفاده میکنند.
برداشت هویج زمانی صورت میگیرد که برگها از سبز به زرد تغییر رنگ دهند. برای سهولت برداشت، زمین را آب میدهند تا خاک سست و نرم شود و یکی دو روز بعد به کمک کارگر یا ماشین تمام گیاه را با ریشه از خاک بیرون میآورند و ممکن است با شاخ و برگ یا بدون آن به بازار عرضه گردد.
از نظر طول دورة رویش هویجها سه دستهاند: هویجهای زودرس (با دورة رشد 2 تا 3 ماهه)، هویجهای متوسط رس یا تابستانه (با دورة رویش 3 تا 4 ماهه) و هویجهای دیررس یا پائیزه (با دورة رویش 5 تا 6 ماهه).
در شرایط مناسب عملکرد محصول برای هویجهای متوسط رس و دیررس80 -60 تن در هکتار گزارش شده است.
ریشههای برداشت شدة هويج را در دمای صفر تا 1 درجة سانتیگراد و رطوبت نسبی بالا میتوان به مدت 4 تا 6 ماه در انبار نگهداری کرد.