مارچوبه گیاهی است چندساله، دو پایه و علفی با نام علمی aspsragus officinalist از خانواده لاله (liliaceae). مارچوبه دارای دو نوع ساقه است. اول ساقه هوایی نازک به رنگ سبز که پس از برداشت ساقه های جوان به وجود می آید و ارتفاع آن گاهی اوقات به ۵ متر نیز می رسد. دیگری ساقه های جوان است که قسمت های قابل استفاده مارچوبه را تشکیل می دهد. طول این ساقه ها بین ۵ الی ۲۵ سانتی متر متغیر است. این ساقه ها از روی ریزوم ظاهر می شوند و پس از خارج شدن از خاک باید قطع گردند. مارچوبه در بسیاری از نقاط کشورمان از جمله استان های (اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی، مرکزی، فارس، کرمانشاه، دامنه رشته کوه های البرز) کشت و پرورش می یابد.

مارچوبه دارای ترکیباتی چون آسپاراژین، اینوزیت، آسپاراگوز، تاننو اسید سوکسینیک می باشد.

مارچوبه دارای خواص زیادی است:

خوردن آن دید چشم را تقویت می کند، برای تقویت نیروی جنسی مفید است، ضعف مثانه را برطرف می کند، برای تقویت قلب مفید است، تب بر است، ملین بوده و یبوست را برطرف می کند مارچوبه خونساز است و به ساختن گلبول های قرمز خون کمک می کند. برای افراد عصبی مزاج و آنهایی که مبتلا به ورم مجاری ادرار هستند و مبتلایان به رماتیسم و سنگ کلیه خوب نیست.

مارچوبه یک سبزی فصل خنک می باشد. مارچوبه بهترین رشد و بالاترین محصول را از نظر کیفیت خوب در آب و هوایی تولید می کند که زمین حاوی مارچوبه کمی یخ بزند. در مناطقی که در طول فصل رشد (تابستان) هوا گرم می شود محصول از کیفیت خوبی برخوردار نیست، چون مواد غذایی در ریشه های ذخیره ای آن اندوخته نمی گردند. در زمستان بهتر است هوا آن قدر سرد شود که قسمت های هوایی (ساقه و برگ) خزان کنند. در مناطقی مانند دزفول در استان خوزستان که زمستان یخبندان ندارند و دارای سرمای ملایم هستند توصیه می شود که قسمت های هوایی قبل از فرا رسیدن فصل زمستان از فاصله ۱۰ تا ۲۰ سانتی متری سطح خاک قطع گردند. بهترین دما در طول مدت رشد بوته برای مارچوبه بین ۱۶ تا ۲۴ درجه سانتی گراد می باشد. مناسب ترین PH برای رشد مارچوبه بین ۶ تا ۷/۶ می باشد.

تذکر: ارقام مارچوبه عبارتند از: مری واشنگتن، ردینگ ژالت مارتا واشنگتن و آلت هام واشنگتن و ویکینگ. ارقام مارچوبه براساس رنگ جوانه های خوراکی به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول دارای رنگ سبز و دسته دوم سبز روشن یا مایل به سفید است.

● آماده سازی خاک

مارچوبه بهترین محصول را در خاک عمیق، حاصلخیز، خنک، آفتابگیر، قوی و با زه کشی خوب می دهد. مارچوبه در خاک های مختلف که از حیث مواد آلی غنی باشند رشد می کند و محصول می دهد ولی به طور اختصاص خاک های شتی و شنی لومی و لومی سیلتی که با مواد آلی و هوموس تقویت شوند بسیار مناسب هستند. مارچوبه درخاک های اسیدی نمی تواند رشد کند مگر آن که خاک ها به وسیله آهک اصلاح شوند.

در خاک هایی که کمی قلیایی باشند کشت با موفقیت انجام می شود و محصول می دهد. مارچوبه یک سبزی چندساله است و می تواند ۱۰ تا ۲۰ سال در زمین باقی بماند، لذا در تهیه زمین باید دقت کافی مبذول گردد.

بخصوص چنانچه هدف آن باشد که این گیاه به وسیله بذر تکثیر شود، باید زمین صاف، نرم بدون کلوخ و کاه باشد، شخم عمیق زده شود و بعد از آن کلوخ ها به وسیله دیسک یا دندانه نرم شوند و زمین تسطیح گردد. مارچوبه به هوموس و مواد آلی زیاد نیاز دارد و نسبت به کودهای حیوانی واکنش مثبت نشان می دهد، لذا قبل از کاشت مارچوبه می توان کودهای حیوانی را به زمین داد. مقدار کودهای شیمیایی نیز با توجه به مقدار مواد غذایی موجود در خاک حدود ۲۰۰ کیلوگرم ازت، ۸۰ کیلوگرم P۲۰۵، ۳۰۰ کیلوگرم K۲O برای هر هکتار در نظر گرفته می شود. کود ازته را به مقدار ۵۰ درصد در هنگام احداث پشته ها (حدود ۱۰ روز قبل از پایان برداشت محصول) و ۵۰ درصد بقیه را در تابستان به زمین می دهند. کودهای فسفاته پتاسه قبل از احداث پشته ها استفاده می شوند.

● تاریخ و فواصل کاشت

موقع انتقال نشاء اوایل بهار می باشد. عمق شیار در خزانه ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر و فاصله دو شیار ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر می باشد. در زمین اصلی بوته ها به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر در ردیف هایی بین ۹۰ تا ۱۵۰ سانتی متر از یکدیگر کاشته می شوند.

● کاشت

ازدیاد مارچوبه به دو روش رویشی و جنسی صورت می گیرد. در کشت مستقیم بعد از آماده کردن زمین، زمین به جوی و پشته تبدیل می گردد. عرض پشته بین یک تا یک ونیم در نظر گرفته می شود. سپس بذور در ته جوی کاشته می شوند. بهتر است به منظور سرعت بخشیدن به سبز شدن بذر، بذور قبل از کاشت به مدت ۲۴ ساعت در آب خیسانده شوند آنگاه شیارهایی به عمق یک سانتی کمتر در کف جوی ها ایجاد کرده و بذور را در شیارهای آنها می کاریم و به وسیله خاک سبک و مرطوب آنها را می پوشانیم. تا سبز شدن بذر، چوب ها مرطوب نگه داشته می شوند و آبیاری باید به روش بارانی صورت گیرد. مدت جوانه زدن بذر طولانی می باشد و به عواملی مثل دما و رطوبت خاک بستگی دارد و شاید بین ۱۵ تا ۴۰ روز متغیر باشد. بوته ها در فاصله ۱۰ سانتی متر تنک می شوند و به تدریج که گیاه رشد می کند، روی بوته و اطراف آن خاک نرم همراه با کود حیوانی پوسیده داده می شود.

بدین ترتیب در سال اول بوته رشد کامل می نماید و محصولی برداشت نخواهد شد. میزان بذور مورد نیاز در کشت مستقیم بین یک تا دو کیلوگرم در هکتار می باشد. روش مرسوم و متداول کشت مارچوبه تهیه خزانه و انتقال بوته های یک ساله به محل اصلی می باشد. در این روش باید سعی شود که در هنگام انتقال بوته ها به محل اصلی به ریشه ها صدمه نرسد. در هنگام تهیه خزانه باید دقت شود که زمین کاملا آماده و با کودهای حیوانی و شیمیایی تقویت شده باشد.

زمین به شیار تبدیل می شود. عمق شیار ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر و فاصله دو شیار ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود، بذور در ته شیار کاشته می شوند و با رشد بوته ها روی آنها خاک داده می شود. بدین ترتیب بوته ها در سال دوم آماده انتقال به محلی اصلی می گردند. موقع انتقال نشاء اوایل بهار است. در هنگام انتقال ابتدا زمین اصلی به جوی و پشته تبدیل می شود. سپس بوته ها به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر از یکدیگر در روی ردیف هایی که ۹۰ تا ۱۵۰ سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند کاشته می شوند. بوته های آماده شده در خزانه را تاج (Crown) می گویند. نحوه انتقال تاج به محل اصلی بدین ترتیب می باشد که در اوایل بهار در ته جوی ها کود حیوانی پوسیده همراه با ماسه و خاک نرم به عمق ۵ تا ۷ سانتی ریخته می شود. سپس تاج های یک ساله در ته جوی ها روی کود پوسیده طوری قرار داده می شوند که فاصله آنها از یکدیگر حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر باشد.

ریشه های بوته روی خاک نرم پخش می گردند. سپس روی ریشه ها به وسیله خاک و کود پوشیده می شود. به تدریج که تاج شروع به رشد می کند اطراف بوته ها و روی آنها خاک و کود قرار داده می شود. بنابراین تا آخر فصل رشد جوی ها از خاک و کود پر می گردند. بدین ترتیب بوته مارچوبه در سال اول، رشد کافی کرده ولی هیچ گونه برداشت محصول صورت نمی گیرد. شاید در سال دوم تعداد کمی اسپی یر (spear ساقه های هوایی که نسبتا ضخیم بوده و قابل خوردن می باشند) تولید و برداشت شود. برداشت اصلی از سال سوم شروع می گردد. معمولا مقدار تاج آماده شده از یک هکتار خزانه برای کاشت حدود ۱۰ هکتار زمین اصلی کفایت می کند. در هنگام انتقال تاج های یک ساله باید دقت شود که تاج های ضعیف حذف شود زیرا محصول کمتری می دهند تاج های دوساله و یا سه ساله برای انتقال مناسب نیستند.

● داشت

چون مارچوبه یک سبزی چندساله است بنابراین مراقبت های ویژه لازم دارد. با علف های هرز به شدت باید مبارزه شود. این مطلب در مورد علف های هرز چندساله جدی تر است، در غیر این صورت علف های هرز به طرق مختلف ریشه، ریزوم، غده و بذر، ایجاد مزاحمت می کنند و مبارزه با آنها مستلزم هزینه سنگین می باشد. لذا هنگام آماده کردن زمین، استفاده از انواع علف کش ها توصیه می شود. نرم کردن زمین در اوایل بهار یکی دیگر از کارهایی است که در مورد مزرعه مارچوبه باید انجام گیرد. بدین جهت در اوایل بهار به منظور مبارزه با علف های هرز و نرم کردن سطح خاک با دیسک سبک، زمین دیسک زده می شود. بدین ترتیب چنانچه قسمت های هوایی بوته ها از سال قبل باقی مانده باشند، از بین خواهند رفت. چنانچه می خواهیم کود شیمیایی به زمین بدهیم باید این کار در هنگام دیسک زدن صورت گیرد. برای این منظور مقدار ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار از کودهای کامل توصیه می شود.

به منظور سفید کردن ساقه های مارچوبه در اوایل بهار پای بوته و روی آن با کود پوسیده و خاک نرم پوشیده می شود. این کار در سطح وسیع با ماشین آلات انجام می گیرد. اگر در آخر فصل به زمین کود شیمیایی داده شود بهتر است آن را با خاک مخلوط و بین ردیف ها پخش کرد. مزرعه مارچوبه باید مرطوب و نم دار باشد از این رو آبیاری باید مرتب صورت گیرد. این مساله در مناطق خشک اهمیت بیشتری دارد. بوته مارچوبه مورد حمله حشرات زیادی قرار می گیرد. از مهمترین آنها سوسک مخصوص بوته مارچوبه می باشد. از بیماری های مارچوبه بیماری زنگ مارچوبه است که برای مبارزه باید از ارقام مقاوم استفاده نمود. جمع آوری بوته های آلوده و سوزاندن، راه دیگر برای مبارزه با آن است.

● برداشت

معمولا برداشت مارچوبه از سال سوم شروع می شود یعنی دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلی اگر کاشت، داشت و نگهداری مزرعه به خوبی انجام گیرد، شاید در سال دوم تعداد کمی از محصول قابل برداشت باشد ولی بهتر است در سال دوم محصول برداشت نشود. در این صورت بوته ها قوی شده و مواد غذایی در اندام های زیرزمینی تاج ذخیره می گردد و در طی این مدت به بوته فرصت داده می شود که رشد ریشه هایش کامل گردد و به این ترتیب بوته برای سال سوم آماده بهره برداری می شود. قاعدتا برداشت از سال سوم آغاز می گردد. برداشت وقتی شروع می شود که طول بخشی خوراکی بین ۱۵ تا ۲۵ سانتی متر باشد که آن را می توان از روی سطح خاک و یا از ۲ تا ۵ سانتی متری زیر خاک قطع نمود. این کار باید را با دقت انجام شود که به ساقه هایی که هنوز از خاک خارج نشده اند، صدمه ای وارد نشود. برداشت مارچوبه از اوایل بهار شروع شده و ۶ الی ۸ هفته به طول می انجامد.

چنانچه عمل برداشت بیشتر ادامه یابد، مواد غذایی در ریشه های متورم ذخیره نمی شود و بوته برای سال آینده ضعیف باقی می ماند و به منظور سفید کردن بخش خوراکی باید در اوایل بهار روی ساقه به وسیله خاک پوشانده شود. هنگام برداشت می توان خاک های اطراف را عقب زد و سپس به برداشت اقدام کرد. بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافلاصله مورد استفاده قرار گیرد. برای این کار آنها را شسته، دو طرف ساقه را به اندازه کمتر از یک سانتی متر قطع می کنند و به صورت آب پز یا پخته شده به مصرف می رسانند. در شرایط مناسب دمای ۳ تا ۴ درجه سانتی گراد و با رطوبت نسبی ۷۰ تا ۸۰ درصد می توان مارچوبه را برای چند ماه نگهداری کرد.

منبع: اخبار روستا