زوفا
نام انگلیسی:
|
Hyssop
|
نام علمی:
|
Hyssopus officinalis L.
|
خانواده:
|
Lamiaceae
|
مقدمه
زوفا یکی از مهمترین گیاهان دارویی و ادویهای به شمار میرود. در اکثر فارماکوپه های معتبر از پیکر رویشی زوفا به عنوان دارو یاد شده است. از دم کرده پیکر رویشی این گیاه برای درمان بیماریهای مربوط به دستگاه تنفس مانند سرفه،سیاه سرفه، برونشیت و آسم استفاده میشود.
مواد موثره این گیاه سبب افزایش فشار خون،هضم غذا، و همچنین کاهش تورم میشود. زوفا اگرچه کمی تلخ مزه است ولی به عنوان طعم دهنده مواد غذایی و همچنین در تهیه سس مورد استفاده قرار میگیرد.
اسانس زوفا خاصیت ضد قارچی و باکتریایی دارد. این اسانس در صنایع کنسرو سازی، نوشابه سازی و همچنین در صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوانی دارد.
به علت نوش فراوانی که در گلهای این گیاه به وجود میآید در ردیف گیاهان مولد عسل قرار دارد. عسل حاصله از آن از کیفیت بسیار مطلوبی برخوردار است.
زوفا در سطوح وسیعی در مرکز و جنوب اروپا عمدتا" در روسیه، بلغارستان، مجارستان، ایتالیا،اسپانیا، فرانسه و در کشمیر هند کشت میشود.
مشخصات گیاه
زوفا گیاهی خشبی و چند ساله است. منشا این گیاه آسیای صغیر گزارش شده و از دریای خزر تا دریای سیاه و همچنین در مناطق شنی نواحی مدیترانه میروید.
هی سوپوس افیسینالیس چهار زیر گونه دارد. مهمترین آنها زیر گونه افیسینالیس و زیر گونه کانسنس میباشند. این دو زیر گونه در اکثر نقاط جهان به خصوص در اروپای مرکزی میرویند. سطح برگها و ساقههای زیر گونه افیسینالیس کاملا" صاف و بدون کرک، ولی پیکر رویشی زیر گونه کانسنس پوشیده از کرک است.
ریشه زوفا مستقیم است و انشعابهای فراوانی دارد. ساقه چهار گوش، مستقیم، ارتفاع آن متفاوت و بین 50 تا 70 سانتی متر است. پای ساقه (قسمت تحتانی) چوبی و قهوهای رنگ و از انشعابهای فراوانی برخوردار است، ولی قسمت فوقانی آن نرم و سبز رنگ میباشد.برگها صاف، فاقد دندانه، باریک، کشیده و کم وبیش نیزهای شکل و رنگ آن سبز روشن است. برگها به طول 2 تا 4 سانتی متر و به عرض 5/0 تا 1 سانتی متر که در طول ساقه به صورت متقابل (به شکل صلیب) قرار میگیرند. هر دو طرف پهنک پوشیده از حفرههای محتوی اسانس است. برگها حاوی ک.تیکول نسبتا" ضخیمی میباشند که از خصوصیات گیاهان مناطق گرم و خشک است.
گلها در نواحی فوقانی ساقههایی به طول 20 تا 25 سانتی متر به صورت چرخههایی مجتمع که هر چرخه مرکب از هفت تا نه گل میباشد تشکیل میشوند. گلها آبی، صورتی یا سفید رنگ هستند. رنگ گل در ترکیبات تشکیل دهنده اسانس هیچ گونه تاثیری ندارد. میوه، فندقه چهار قسمتی و رنگ آن سیاه یا قهوهای تیره و قسمت میانی آن کمی برجسته و میوه کم وبیش به شکل مثلث است.
مقدار اسانس در پیکر رویشی زوفا متفاوت و بین 3/0 تا 1 درصد میباشد. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را «پینوکامفن» (50 درصد) تشکیل میدهد، از ترکیبات مهم دیگر اسانس میتوان از «آلفا و به تا پینن» ، «کامفن» و الکلهای سزکویی ترپن نام برد. پیکر رویشی این گیاه همچنین حاوی فلاونوئید، تانن (5 تا 8 درصد) مواد تلخ (3 تا 6 درصد) و مواد دیگری مانند «دیوزمین» «هیسوپین» و ترکیبات موسیلاژی است.
رویش بذر زوفا در خاکهای مرطوب و در درجه حرارت مناسب امکان پذیر است. اگر بذرها در اوایل بهار کشت شوند پس از دو تا سه هفته سبز میشوند. چون بذرها سبک و کوچک هستند، پس از رسیدن در فصل تابستان از گیاه جدا و به اطراف پراکنده میشوند. تعدادی از این بذرها ممکن است در فصل پاییز و تعدادی در فصل بهار سال بعد رشد کنند، از این رو گیاهان از رشد ونمو یکسانی برخوردار نخاهند بود و برداشت آنها توسط ماشین با مشکل مواجه خواهد شد.
رشد اولیه زوفا کند است. در سال اول رویش، اولین گلها در اواخر خرداد و اوایل تیرماه ظاهر میشوند. گیاهان از سال دوم از اوایل خرداد به گل میروند. اگر پس از اولین برداشت، شرایط اقلیمی مناسب باشد گیاهان ممکن است در اواخر تابستان (شهریور) مجددا" به گل بروند.
ابتدا میوههای قسمت تحتانی گیاه میرسند و به تدریج به طرف قسمتهای فوقانی ساقه ادامه مییابند.
زوفا پنج تا هفت سال عمر میکند.
نیازهای اکولوژیکی
مناطق خشک و گرم و نواحی جنوبی تپهها، مناطق مناسبی برای کشت زوفا میباشند.
این گیاه به خشکی مقاوم است ولی در آغاز رویش و همچنین پس از اولین برداشت به آب کافی نیاز دارد. پس از اولین برداشت چنانچه شرایط اقلیمی مناسب باشد به خصوص اگر آب کافی در اختیار گیاه باشد (در اواخر تابستان) گیاهان مجددا" به گل میروند.
زوفا به خاک خاصی نیاز ندارد و تقریبا" در هر نوع خاک حتی خاکهای شنی و تهی از مواد و عناصر غذایی رشد میکند.
برای کشت این گیاه میتوان از مناطق بیابانی استفاده کرد. در سطوح وسیع کشت از خاکهایی با بافت متوسط که حاوی ترکیبات کلسیم هستند باید استفاده کرد. ماسههای بسیار نرم (ماسههای بادی) و خاکهای اشباع از آب برای کشت زوفا مناسب نیستند.
«پی اچ» خاک برای زوفا بین 5 تا 5/7 مناسب است.
تناوب کاشت
زوفا پنج تا هفت سال عمر دارد. در این مدت تمام نیازهای گیاه توسط زمینی که در در آن کشت میشود باید برطرف گردد. از این رو انتخاب زمین مناسب برای کاشت این گیاه ضرورت دارد.
علفهای هرز در رشد، نمو و مقدار مواد موثره زوفا تاثیر منفی بر جای میگذارد.
مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاه ضروری است. زوفا را با گیاهانی مانند غلات، خردل و ذرت میتوان به تناوب کشت کرد. کاشت این گیاه در زمینهایی که به مقدار زیادی از علف کشهای با مواد موثره تریازین استفاده شده است مناسب نیست.
تناوب کشت زوفا با گیاهانی که بذر آنها پس از رسیدن به اطراف ریزش میکنند (مانند رازیانه، گشنیز و...) و همچنین تناوب با گیاهان ریشهای (مانند یونجه، شبدر و...) مناسب نیست. زیرا این گیاهان در گسترش بیماریها موثرند.
زوفا را میتوان چهار تا پنج سال متوالی در یک قطعه زمین کشت کرد. پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود.
مواد وعناصر غذایی مورد نیاز
زوفا را میتوان در هر نوع خاکی حتی خاکهای تهی از مواد و عناصر غذایی کشت کرد. ولی برای کشت در مقیاس وسیع و افزایش مواد موثره عناصر و مواد غذایی کافی در خاک ضرورت دارد.
افزودن کودهای حیوانی به زمینهایی که زوفا کشت میشود مناسب نیست، ولی کاربرد کودهای شیمیایی به مقادیر مناسب ، در تولید مواد موثره تاثیر فراوانی دارد. قبل از کاشت و در فصل پاییز همراه با شخم توصیه میشود 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر، 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه شود. فصل بهار قبل از کشت 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت باید به خاک اضافه شود.
با افزایش سن گیاه نیاز آن به ازت زیاد میشود. به طوری که افزودن کودهای ازت به خاک گیاهان چند ساله سبب بهبود رشد و افزایش کمیت و کیفیت مواد موثره زوفا میشود. مقدار ازت به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. از این رو، هر سال در فصل بهار 60 تا 90 کیلوگرم در هکتار ازت باید به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد. محلولهای غذایی سبب تسریع در رشد، افزایش عملکرد پیکر رویشی، و افزایش مواد موثره زوفا میشوند.
آماده سازی خاک
پس از برداشت گیاهانی که با زوفا به تناوب کشت شدهاند باید بقایای آنهارا جمع آوری کرد. فصل پاییز پس از افزودن کودهای شیمیایی باید شخم عمیقی زده شود.در فصل بهار بستر خاک را باید برای کشت گیاه آماده کرد.
هنگام کاشت، خاک باید مرطوب و زمین فاقد هر گونه پستی و بلندی باشد. بدین جهت شخم در فصل بهار مناسب نیست، زیرا از رطوبت خاک به شدت کاسته میشود و رویش گیاهان را با مشکل مواجه میسازد.
تاریخ و فواصل کاشت
اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) زمان مناسبی برای کشت زوفا ست. تاخیر در کاشت مناسب نیست و سبب کاهش جوانه زنی بذرها میشود. فاصله بین ردیفها به روش برداشت محصول و نوع ماشینهای برداشت بستگی دارد و معمولا" بین 50 تا 70 سانتی متر مناسب است. عمق بذر زوفا در موقع کاشت باید یک تا دو سانتی متر باشد. کشت در اعماق بیشتر مناسب نیست، زیرا نه تنها تمام بذرها سلز نمیشوند بلکه سبب عدم یکسانی در جوانه زنی آنها گشته و برداشت مکانیزه را با مشکل مواجه میکند. تعداد بذر در هر متر طول ردیف 120 تا 150 عدد و مقدار بذر برای هر هکتار زمین به کیفیت آن بستگی دارد و بین سه تا پنج کیلوگرم مناسب است.
روش کاشت
از آنجایی که بذرهای زوفا قوه رویشی مناسبی دارند، کشت مستقیم در زمین اصلی نتایج مطلوبی داشته و در اکثر کشورها برای کشت زوفا از این روش استفاده میشود. کشت زوفا به صورت ردیفی و با استفاده از ردیف کار انجام میگیرد. پس از کاشت، زمین را باید آبیاری کرد.
در گذشته در برخی از کشورها تکثیر زوفا به روشهای غیر مستقیم (کشت در خزانه) و یا حتی به روش رویشی انجام میگرفته است. ولی در حال حاضر در اکثر کشورهایی که این گیاه کشت میشود برای تکثیر، از روش مستقیم استفاده میشود.
مراقبت و نگهداری
مبارزه شیمیایی با علفهای هرز به تنهایی کافی نیست و وجین مکانیکی به همراه استفاده از علف کشها بسیار مناسب است. قبل از کاشت و یا پس از کاشت و قبل از رویش بذر میتوان از علف کش مرکازین به مقدار سه تا چهار کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. این علف کش پس از دو ماه اکثر علفهای هرز را از بین میبرد.
چنانچه فصل بهار هوای گرم و کم باران باشد کاربرد علف کش مرکازین مناسب نیست و تاثیر نامناسبی روی زوفا خواهد داشت. در این صورت قبل از رویش گیاهان میتوان از علف کش یک درصد گلون و یا گراماکسون به صورت محلول پاشی علیه علفهای هرز استفاده نمود.
در سال اول رویش هنگامی که ارتفاع گیاهان به 10 تا 15 سانتی متر برسد، میتوان از علف کش آفالون به مقدار 1 تا 5/1 کیلوگرم در هکتار یا مرکازین به مقدار 5/1 تا3 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.
برای مبارزه با علفهای هرز گیاهان تک لپهای، هنگامی که ارتفاع زوفا به 10 تا 20 سانتی متر میرسد میتوان از علف کش آفالون به مقدار 5/1 تا 5/2 و یا مرکازین به مقدار دو تا چهار کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد.
کاربرد علف کش سیس67 به مقدار 20 کیلوگرم در هکتار یا کاراگارد به مقدار پنج تا هفت کیلوگرم در هکتار علیه علفهای هرز چند ساله که دارای ریزوم، پیاز یا غده هستند نتایج مطلوبی به دنبال دارد. پس از استفاده از علف کش ممکن است رشد و نمو زوفا کمی کند شود. ولی گیاهان پس از مدتی به رشد مطلوب و عادی خود ادامه میدهند. در زمینهایی که زوفا کشت میشود ممکن است گیاهانی مقاوم به علف کشها وجود داشته باشند. این گیاهان نه تنها زوفا را دچار مشکل میسازند بلکه بر کیفیت اسانس زوفا تاثیر منفی میگذارد. از این رو لازم است خاک فواصل بین ردیفها و حتی المقدور گیاهان را برگردان کرد، تا علاوه بر وجین علفهای هرز مقاوم، تهویه خاک نیز انجام گیرد. این عمل سبب تسریع در رشد و نمو زوفا میشود.
اخیرا"برای مبارزه با علفهای هرزی که به علف کشها مقاوم شدهاند پس از اولین برداشت از محصول رگلون یک درصد استفاده میشود(از این علف کش برای علفهای هرز زوفاهای چند ساله استفاده میشود). چنانچه استفاده از مرکازین در فصل بهار امکان پذیر نباشد اوایل اردیبهشت ماه میتوان از داکتال به مقدار 20کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.
زمان مناسب برای وجین مکانیکی علفهای هرز ایام گلدهی است. سوزاندن علفهای هرز نیز در بعضی مواقع نتایج مطلوبی به همراه دارد.
سفیدک پودری یکی از بیماریهای قارچی است که خسارت سنگینی را به محصول وارد میکند. از نشانههای این بیماری سفید شدن سطح برگهاست که در نهایت منجر به مرگ گیاه میشود.
برخی آفتها (مانند تریپس) ممکن است صدمههای سنگینی به گیاه وارد آورند. این آفتها سبب چروکیده شدن برگها و کاهش محصول میشوند. برای مبارزه با آنها قبل از گلدهی از آفت کشهایی که مواد موثره آنها را دیکلرفوس (1/0 درصد)، دی متوات (1/0 درصد) و یا موینفوس (1/0-2 درصد)تشکیل میدهند میتوان استفاده نمود.
برداشت محصول
اگر هدف از کاشت زوفا استفاده از پیکر رویشی آن برای ادویه باشد، اوایل گلدهی باید برداشت شوند. اگر به منظور استخراج اسانس کشت شده باشند، گیاهان را در مرحله گلدهی کامل (اوایل تابستان) باید برداشت کرد.
برداشت اندامهای مورد نظر گیاه باید از ناحیه فوقانی ساقههای چوبی صورت گیرد. چنانچه ساقههای چوبی با سایر قسمتهای مورد نظر مخلوط شوند نقش موثری در کاهش کیفیت اسانس زوفا دارد.
اگر هنگام برداشت هوا خشک باشد و آفتاب شدید نتابد، پیکر رویشی برداشت شده را میتوان برای مدتی روی زمین قرار داد و پس از کاهش رطوبت، آنها را به خشک کن منتقل کرد. دمای مناسب برای خشک کردن پیکر رویشی با استفاده از خشک کنهای الکتریکی 30 تا 35 درجه سانتی گراد است. اندامهای خشک شده را باید بسته بندی و در مکان مناسب انبار کرد.
عملکرد پیکر رویشی در سال اول دو تا سه تن در هکتار و در سال دوم شش تا ده تن در هکتار (وزن تازه گیاه) که از آن به ترتیب 4/0 تا 8/0 و 5/1 تا 2 تن پیکر رویشی خشک حاصل میشود.
از هر هکتار زوفای کشت شده 8 تا 15 کیلوگرم اسانس استحصال میشود.
جمع آوری بذر
در اواخر تابستان (اوایل شهریور) هنگامی که بیش از 70 تا 80 درصد بذرها رسیدند زمان مناسبی برای جمع آوری بذر زوفا است. خشک کردن بذرها با استفاده از خشک کنهای الکتریکی باید با دقت انجام گیرد. زیرا غفلت(درجه حرارت زیاد یا باقی ماندن بذرها برای مدت زیادی در خشک کن) به شدت سبب کاهش قوه رویشی بذرها میشود. از این رو توصیه میشود بذرها به همراه پیکر رویشی خشک شوند. سپس بذرها را بوجاری ، تمیز و بسته بندی کرده و در جای خشک و خنک نگهداری شوند.
عملکرد بذر متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی داشته و بین 3/0 تا 6/0 تن در هکتار میباشد.
|