كشت و پرورش مارچوبه
مارچوبه گياهي است چندساله، دو پايه و علفي با نام علمي aspsragus officinalistاز خانواده لاله (liliaceae). مارچوبه داراي دو نوع ساقه است. نوع اول ساقه هوايي نازك به رنگ سبز كه پس از برداشت
ساقههاي جوان به وجود ميآيد و ارتفاع آن گاهي اوقات به 5 متر نيز ميرسد. نوع دوم ديگري ساقههاي
جوان است كه قسمتهاي قابل استفاده مارچوبه را تشكيل ميدهد. طول اين ساقهها بين 5 الي 25 سانتيمتر متغير است .اين ساقهها از روي ريزوم ظاهر ميشوند و پس از خارج شدن از خاك بايد قطع
گردند. مارچوبه در بسياري از نقاط كشورمان از جمله استانهاي (اصفهان، آذربايجانغربي و شرقي،
مركزي، فارس، كرمانشاه، دامنه رشته كوههاي البرز) كشت و پرورش مييابد. مارچوبه داراي تركيباتي
چون آسپاراژين، اينوزيت، آسپاراگوز، تاننو اسيد سوكسينيك ميباشد.
مارچوبه داراي خواص زيادي است:
خوردن آن ديد چشم را تقويت ميكند، براي تقويت نيروي جنسي مفيد است، ضعف مثانه را برطرف
ميكند، براي تقويت قلب مفيد است، تببر است، ملين بوده و يبوست را برطرف ميكند مارچوبه خونساز
است و به ساختن گلبولهاي قرمز خون كمك ميكند. براي افراد عصبي مزاج و آنهايي كه مبتلا به ورم
مجاري ادرار هستند و مبتلايان به رماتيسم و سنگ كليه خوب نيست. مارچوبه يك سبزي فصل خنك
ميباشد. مارچوبه بهترين رشد و بالاترين محصول را از نظر كيفيت خوب در آب و هوايي توليد ميكند.
مناطقي كه در طول فصل رشد (تابستان) هوا گرم ميشود محصول از كيفيت خوبي برخوردار نيست، چون
مواد غذايي در ريشههاي ذخيرهاي آن اندوخته نميگردند. در زمستان بهتر است هوا آن قدر سرد شود كه
قسمتهاي هوايي (ساقه و برگ) خزان كنند. در مناطقي مانند دزفول در استان خوزستان كه زمستان
يخبندان ندارند و داراي سرماي ملايم هستند توصيه ميشود كه قسمتهاي هوايي قبل از فرا رسيدن
فصل زمستان از فاصله 10تا 20 سانتيمتري سطح خاك قطع گردند. بهترين دما در طول مدت رشد
بوته براي مارچوبه بين 16 تا24 درجه سانتيگراد ميباشد. مناسبترين pH براي رشد مارچوبه بين 6 تا
7/6 ميباشد. تذكر: ارقام مارچوبه عبارتند از: مري واشنگتن، ردينگ ژالت مارتا واشنگتن و آلت هام واشنگتن و ويكينگ. ارقام مارچوبه براساس رنگ جوانههاي خوراكي به دو دسته تقسيم ميشوند: دسته
اول داراي رنگ سبز و دسته دوم سبز روشن يا مايل به سفيد است.
آمادهسازي خاك
مارچوبه بهترين محصول را در خاك عميق، حاصلخيز، خنك، آفتابگير، قوي و با زهكشي خوب ميدهد.
مارچوبه در خاكهاي مختلف كه از حيث مواد آلي غني باشند رشد ميكند و محصول ميدهد ولي به طور
اختصاص خاكهاي شني و شني لومي و لومي سيلتي كه با مواد آلي و هوموس تقويت شوند بسيار مناسب
هستند. مارچوبه درخاكهاي اسيدي نميتواند رشد كند مگر آنكه خاكها بهوسيله آهك اصلاح شوند. در خاكهايي كه كمي قليايي باشند كشت با موفقيت انجام ميشود و محصول ميدهد. مارچوبه يك
سبزي چندساله است و ميتواند10 تا 20 سال در زمين باقي بماند، لذا در تهيه زمين بايد دقت كافي
مبذول گردد. بهخصوص چنانچه هدف آن باشد كه اين گياه بهوسيله بذر تكثير شود، بايد زمين صاف، نرم
بدون كلوخ و كاه باشد، شخم عميق زده شود و بعد از آن كلوخها به وسيله ديسك يا دندانه نرم شوند و
زمين تسطيح گردد. مارچوبه به هوموس و مواد آلي زياد نياز دارد و نسبت به كودهاي حيواني واكنش
مثبت نشان ميدهد، لذا قبل از كاشت مارچوبه ميتوان كودهاي حيواني را به زمين داد. مقدار كودهاي شيميايي نيز با توجه به مقدار مواد غذايي موجود در خاك حدود 200 كيلوگرم ازت، 80 كيلوگرم
P2O5، 300 كيلوگرم K2O براي هر هكتار در نظر گرفته ميشود. كود ازته را به مقدار 50 درصد در
هنگام احداث پشتهها (حدود 10 روز قبل از پايان برداشت محصول) و 50 درصد بقيه را در تابستان به
زمين ميدهند. كودهاي فسفاته و پتاسه قبل از احداث پشتهها استفاده ميشوند.
تاريخ و فواصل كاشت
موقع انتقال نشاء اوايل بهار م يباشد. عمق شيار در خزانه 20 تا 25 سانت يمتر و فاصله دو شيار 40 تا
60 سانتيمتر ميباشد. در زمين اصلي بوتهها به فاصله 40 تا 50 سانتيمتر در رديفهايي بين 90 تا 150
سانتيمتر از يكديگر كاشته ميشوند.
كاشت
ازدياد مارچوبه به دو روش رويشي و جنسي صورت ميگيرد. در كشت مستقيم بعد از آماده كردن زمين،
زمين به جوي و پشته تبديل ميگردد. عرض پشته بين يك تا يك ونيم در نظر گرفته ميشود. سپس
بذور در ته جوي كاشته ميشوند. بهتر است بهمنظور سرعت بخشيدن به سبز شدن بذر، بذور قبل از
كاشت به مدت 24ساعت در آب خيسانده شوند آنگاه شيارهايي به عمق يك سانتي كمتر در كف جويها
ايجادكرده و بذور را در شيارها ميكاريم و بهوسيله خاك سبك و مرطوب آنها را ميپوشانيم. تا سبزشدن
بذر، جویها مرطوب نگه داشته ميشوند و آبياري بايد به روش باراني صورت گيرد. مدت جوانهزدن بذر
طولاني ميباشد و به عواملي مثل دما و رطوبت خاك بستگي دارد و شايد بين 15 تا 40 روز متغير باشد. بوتهها در فاصله 10سانتيمتر تنك ميشوند و به تدريج كه گياه رشد ميكند، روي بوته و اطراف آن خاك
نرم همراه با كود حيواني پوسيده داده ميشود. بدين ترتيب در سال اول بوته رشد كامل مينمايد و
محصولي برداشت نخواهد شد. ميزان بذور مورد نياز در كشت مستقيم بين يك تا دو كيلوگرم در هكتار ميباشد. روش مرسوم و متداول كشت مارچوبه تهيه خزانه و انتقال بوتههاي يك ساله به محل اصلي
ميباشد. در اين روش بايد سعي شود كه در هنگام انتقال بوتهها به محل اصلي به ريشهها صدمه نرسد. در
هنگام تهيه خزانه بايد دقت شود كه زمين كاملا آماده و با كودهاي حيواني و شيميايي تقويت شده باشد.
زمين به شيار تبديل ميشود. عمق شيار 20 تا 25 سانتيمتر و فاصله دو شيار 40 تا 60 سانتيمتر در نظر
گرفته ميشود، بوتهها در ته شيار كاشته ميشوند و با رشد بوتهها روي آنها خاك داده ميشود. بدين ترتيب بوتهها در سال دوم آماده انتقال به محل اصلي ميگردند. موقع انتقال نشاء اوايل بهار است. در هنگام انتقال ابتدا زمين اصلي به جوي و پشته تبديل ميشود. سپس بوتهها به فاصله 40 تا 50 سانتيمتر
از يكديگر در روي رديف هايي كه90 تا 150 سانتيمتر از يكديگر فاصله دارند كاشته ميشوند. بوتههاي
آماده شده در خزانه را تاج (Crown) ميگويند. نحوه انتقال تاج به محل اصلي بدي نترتيب مي باشد كه
در اوايل بهار در ته جويها كود حيواني پوسيده همراه با ماسه و خاك نرم به عمق 5 تا 7 سانتيمتر
ريخته ميشود. سپس تاجهاي يكساله در ته جويها روي كود پوسيده طوري قرار داده ميشوند كه فاصله
آنها از يكديگر حدود 30 تا 50 سانتيمتر باشد. ريشههاي بوته روي خاك نرم پخش ميگردند. سپس روي
ريشهها بهوسيله خاك و كود پوشيده ميشود. بهتدريج كه تاج شروع به رشد ميكند اطراف بوتهها و روي
آنها خاك و كود قرار داده ميشود. بنابراين تا آخر فصل رشد جويها از خاك و كود پر ميگردند. بدين
ترتيب بوته مارچوبه در سال اول، رشد كافي كرده ولي هيچ گونه برداشت محصول صورت نميگيرد. شايد
در سال دوم تعداد كمي اسپيير ( spearساقههاي هوايي كه نسبتا ضخيم بوده و قابل خوردن ميباشند)
توليد و برداشت شود. برداشت اصلي از سال سوم شروع ميگردد. معمولا مقدار تاج آماده شده از يك
هكتار خزانه براي كاشت حدود 10 هكتار زمين اصلي كفايت ميكند. در هنگام انتقال تاجهاي يكساله
بايد دقت شود كه تاجهاي ضعيف حذف شود زيرا محصول كمتري ميدهند تاجهاي دوساله و يا سهساله
براي انتقال مناسب نيستند.
داشت
چون مارچوبه يك سبزي چندساله است بنابراين مراقبتهاي ويژه لازم دارد. با علفهاي هرز به شدت بايد
مبارزه شود. اين مطلب در مورد علفهاي هرز چندساله جديتر است، در غير اين صورت علفهاي هرز به
طرق مختلف ريشه، ريزوم، غده و بذر، ايجاد مزاحمت ميكنند و مبارزه با آنها مستلزم هزينه سنگين
ميباشد. لذا هنگام آماده كردن زمين، استفاده از انواع علفكشها توصيه ميشود. نرم كردن زمين در اوايل بهار يكي ديگر از كارهايي است كه در مورد مزرعه مارچوبه بايد انجام گيرد. بدين جهت در اوايل بهار به
منظور مبارزه با علفهاي هرز و نرم كردن سطح خاك با ديسك سبك، زمين ديسك زده ميشود. بدين
ترتيب چنانچه قسمتهاي هوايي بوتهها از سال قبل باقي مانده باشند، از بين خواهند رفت. چنانچه
ميخواهيم كو شيميايي به زمين بدهيم بايد اين كار در هنگام ديسكزدن صورت گيرد. براي اين منظور
مقدار 200 كيلوگرم در هكتار از كودهاي كامل توصيه ميشود. بهمنظور سفيدكردن ساقههاي مارچوبه
در اوايل بهار پاي بوته و روي آن با كود پوسيده و خاك نرم پوشيده ميشود. اين كار در سطح وسيع با
ماشين آلات انجام ميگيرد. اگر در آخر فصل به زمين كود شيميايي داده شود بهتر است آن را با خاك
مخلوط و بين ردیفها پخش كرد. مزرعه مارچوبه بايد مرطوب و نمدار باشد از اين رو آبياري بايد مرتب صورت گيرد. اين مساله در مناطق خشك اهميت بيشتري دارد. بوته مارچوبه مورد حمله حشرات زيادي قرارميگيرد. از مهمترين آنها سوسك مخصوص بوته مارچوبه ميباشد. از بيماريهاي مارچوبه بيماري
زنگ مارچوبه است كه براي مبارزه بايد از ارقام مقاوم استفاده نمود. جمعآوري بوتههاي آلوده و سوزاندن، راه ديگر براي مبارزه با آن است.
برداشت
معمولا برداشت مارچوبه از سال سوم شروع ميشود يعني دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلي اگر
كاشت، داشت و نگهداري مزرعه به خوبي انجام گيرد، شايد در سال دوم تعداد كمي از محصول قابل
برداشت باشد ولي بهتر است در سال دوم محصول برداشت نشود. در اين صورت بوتهها قوي شده و مواد
غذايي در اندامهاي زيرزميني تاج ذخيره ميگردد و در طي اين مدت به بوته فرصت داده ميشود كه رشد
ريشههايش كامل گردد و به اين ترتيب بوته براي سال سوم آماده بهرهبرداري ميشود. قاعدتا برداشت از
سال سوم آغاز ميگردد. برداشت وقتي شروع ميشود كه طول بخشي خوراكي بين 15 تا 25 سانتيمتر باشد كه آن را ميتوان از روي سطح خاك و يا از 2 تا 5 سانتيمتري زير خاك قطع نمود. اين كار بايد را
با دقت انجام شود كه به ساقههايي كه هنوز از خاك خارج نشدهاند، صدمهاي وارد نشود. برداشت مارچوبه
از اوايل بهار شروع شده و 6 الي 8 هفته به طول ميانجامد. چنانچه عمل برداشت بيشتر ادامه يابد، مواد
غذايي در ريشههاي متورم ذخيره نميشود و بوته براي سال آينده ضعيف باقي ميماند و به منظور سفيد
كردن بخش خوراكي بايد در اوايل بهار روي ساقه بهوسيله خاك پوشانده شود. هنگام برداشت ميتوان
خاكهاي اطراف را عقب زد و سپس به برداشت اقدام كرد. بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافلاصله
مورد استفاده قرار گيرد. براي اين كار آنها را شسته، دو طرف ساقه را به اندازه كمتر از يك سانتيمتر
قطع ميكنند و بهصورت آبپز يا پخته شده به مصرف ميرسانند. در شرايط مناسب دماي 3 تا 4 درجه
سانتيگراد و با رطوبت نسبي 60 تا 80 درصد ميتوان مارچوبه را براي چند ماه نگهداري كرد.