تعداد نهال توليد شده در يك هكتار براساس فواصل رديف متفاوت است ولي از يك متر طولي ريف كه داراي سه گياه مادری است بايد ٤٠ نهال ريشه دار MM106 سيب برداشت شود . اهميت اين روش توليد حجم زياد ريشه در نهال های توليدي است كه حاصل محافظت قسمت تحتاني شاخه ه ا از نور آفتاب ١ و توليد ريشه فراوان است . در اثر تداوم برداشت در طول سال هاي متوالي از ميزان رشد كاسته مي شود كه مي توان با انجام كوددهي نسبت به تقويت پايه هاي مادري اقدام كرد. بعد از قطع درختان مادري در اوايل بهار، معمولا شاخه هاي ضعيف زودتر از شاخه هاي قوي شروع به رشد مي كنند . با توجه به اينكه نهال حاصل از شاخه هاي ضعيف، داراي كيفيت مطلوب نخواهد بود، بنابراين در ارديبهشت ماه زماني كه شاخه هاي ضعيف به ارتفاع ١٠ سانتي متر رسيدند، با محلول پاشي توسط تركيبات خاصي آنها را از بين مي برند.
خوابانیدن شیاری
در اين روش از يك گياه مادري، به تعداد جوانه هاي فعال شده، مي توان گياه جديد توليد كرد . خوابانيدن شياري به ويژه در ازدياد گياهاني نظير پايه هاي سيب، گلابي و برخي ديگر از درختان ميوه سخت ريشه زا مثل پايه گيلاس F12/1
مورد استفاده قرار مي گيرد . در اين روش امكان استفاده از وسايل مكانيزه، كمتر وجود دارد . در توليد تجاري از گياهان مادري مي توان تا چندين سال براي ازدياد گياهان جديد استفده كرد . براي اين منظور پس از آماده سازي زمين خزانه، پايه هاي45 سانتيمتر در طول رديف ها و با فاصله بين رديف يك متر - مادري را در زمين مسطح، بر روي رديف هايي به فاصله ٧٥ مي كارند. از آنجايي كه كليه قسمتهاي پايه مادري زير خاك قرار خواهند گرفت، لذا اين بوته ها را با زاويه ٤٥ درجه، در طول رديف و در جهتي كه قرار است زير خاك قرار گيرند، به صورت مايل مي كارند . در مقابل آنها، شيارهايي به عمق ٥ سانتي متر در زمين ايجاد مي كنند . در صورت نياز شاخه هايي از پايه هاي مادري را هرس و پيكر باقيمانده را خم كرده و در داخل شيار با يك ميخ دوپايه چوبي يا فلزي محكم مي كنند . جوانه هايي كه جهت آنها رو به پايين مي باشد، حذف گرديده، اما بقيه جوانه ها كه سمت آنها رو به بالا مي باشد نگهداري مي شوند. روي گياه كه داخل شيار قرار گرفته توسط خاك نرم حاوي مواد آلي فراوان و يا خاك اره و ساير مواد مشابه پوشش داده مي شود . جوانه هاي موجود بر روي ساقه ي بوته مادري، با خاصيت زمين گرايي منفي به سمت بالا رشد كرده و در سطح خاك، در طول رديف ها، ساقه هاي سبزي توليد خواهند كرد . پس از اين مرحله رطوبت پوشش روي رديف ها بايد همواره حفظ شود . تا پايان فصل بهار شاخه هاي سبز به اندازه كافي رشد كرده و نيازمند دو نوبت خاكدهي به پاي بوته ها خواهد بود . بخش هاي باقيمانده در زير بستر مرطوب و تاريك، تحت تاثير تاريك رويي (اتيولاسيون) ، به خوبي ريشه هاي نابجا توليد كرده و در پايان فصل رشد، مي توان پوشش روي ريشه ها را كنار زده و آنها را از پايه ي مادري جدا و به خزانه انتظار منتقل كرد در خزانه انتظار پس از يك دوره ي رشد، عمل پيوند بر روي پايه هاي رويشي انجام مي گيرد.
برخي توليد كنندگان تجاري براي كاهش زمان توليد نهال هاي پيوندي، بدون انتقال پايه هاي رويشي توليد شده به
خزانه انتظار، در همان محل اوليه عمل پيوند را انجام داده و پس از سربرداري در ابتداي سال آتي، در شرايطي كه نهال ها هنوز به پا يه هاي مادري متصل هستند، اقدام به توليد نهال هاي پيوندي مي كنند . با اين روش نهال هاي غالبا ضعيف و غير استاندارد توليد مي شود كه به ضرر باغدار خواهد بود . درحاليكه نهال استاندارد (به ويژه پايه هاي پاكوتاه كننده) بايد بيشترين رشد خود را در خزانه انجام داده و حتي اعضاي زايشي و جوانه هاي گل، در خزانه بر روي آن تشكيل شده باشد.
در صورت استفاده مكرر از خاك در خوابانيدن شياري، نوعي بيماري خاكزي توسط قارچ Thielaviopsis basicola
بروز مي كند كه باعث پوسيدگي ريشه و عدم رشد مي شود . با سمپاشي بستر کشت در درخت ها ي جنسPrunus
به وسيله بنوميل اين بيماري را مي توان كنترل كرد. در نهالستان هاي سيب نيز بيماري مشابهي توسط عامل Pythium sylvestris بروز مي كند كه با ضدعفوني بستر در زمان قبل ازكاشت به وسيله كلروپيكرين (گاز اشك آور) يا فرمالين (فرم آلدئيد) بيماري را مي توان كنترل كرد.
قلمه زدن
قلمه عبارت است از قسمتي از ساقه، برگ يا ريشه كه از گياه مادري جدا شده و در شرايط مساعد جهت ريش ه زايي
قرار مي گيرد. معمول يترين نوع قلمه، قلمه ساقه است كه در آن قسمتي از ساقه را كه داراي جوانه جانبي يا انته ايي است از نبات مادري جدا ساخته و براي ريشه زايي در محيطي مساعد قرار مي دهند تا پس از ايجاد ريشه بصورت گياه مستقلي رشد كند .قلمه ساقه را مي توان در مراحل مختلف رشد تهيه كرد كه انواع آن در زير شرح داده شده است.
قلمه چوب سخت يا خشب ي : اين روش از زمان هاي قديم، براي ازدياد گياهان سهل ريشه زا مثل بيد و صنوبر (تبريزي) استفاده مي شد و يكي از راحت ترين و ارزانترين شيوه هاي تكثير غيرجنسي درختان ميوه محسوب مي شود . از این رو روش براي ازدياد پايه هاي گلابي، گ يلاس كلت توت، سيب گمي آلماسي، پايه ي سيب M7 پايه هاي آلو و پايه هاي به ( به منظور استفاده براي گلابي) استفاده مي شود . در درختان خزان دار، اين نوع قلمه به طول 25-10 سانتي متر، از شاخه هاي فصل جاري كه رسيده شده و چوب آنها سفت گرديده و گاهي از شاخه هاي 3-2 ساله تهیه می شود قلمه را باید در زمستان كه گياه در حال استراحت يا خواب است، از شاخه هاي قوي تهيه نمود . قلم هها معمولا زماني گرفته مي شوند كه نياز سرمايي آنها برطرف شده باشد ولي اينكار نبايد ديرتر از وسط زمستان انجام گردد، زيرا قلمه ها، براي اين كه بتو انند ريشه توليد كنند و در بهار به هواي آزاد انتقال داده شوند نياز به زمان كافي دارند . در بعضي ازگياهان مانند انگور مي توان قلم ه ها را در زمستان تهيه نمود و در يك محل مناسب انبار كرد و در اوائل بهار در محل اصلي كشت نمود . زخمي كردن پائين قلم ه ها ممكن است ريشه زايي را تسهيل كند . براي اين منظور در ته قلمه شكاف كوتاهي كه ساقه را به دو نيم تقسيم مي كند، ايجاد مي كنند و يا با نوك چاقو چند شكاف طولي به طول تقريبي ٣ سانتي متر در پوست ته قلمه ايجاد مي كنند. در روش تجاري ازدياد به روش قلمه، پايه هاي مادري را بر روي خطوطي به فواصل يك متر و به فاصله ي ٣٠ سانتيمتر بر روي خطوط مي كارند . در پايه هاي مادري، بعد از برداشت قلمه هاي خشبي، باقيمانده شاخه ها از بالاي جوانه ي سوم يا چهارم هرس مي شود تا شاخه هاي جديدي در سال آتي توليد كنند . نتايج آزمايش ها نشان داده است كه شاخه ه اي درختان هرس شده در مقايسه با شاخه هاي درختان هرس نشده، پتانسيل بيشتري در ريشه زايي دارند.
ريشه زايي قلمه هاي بسياري از گياهان را مي توان، با كاربرد مواد تنظيم كننده رشد (هورمون) ، زياد كرد . اين مواد
ريشه زا يي را سرعت مي بخشند، درصد قلمه هاي ريشه دار شده را زياد مي كنند، تعداد و كيفيت ريشه را بر روي هر قلمه بالا مي برند و بالاخره ريشه دهي را يكنواخت مي سازند . مهمترين مواد مصنوعي ريشه زا اسيدايندول بوتيريك (IBA) از گروه اكسين هستند . فرم تجارتي اين مواد بصورت گرد (پودر) رقيقي است و در صورت استفاده از (NAA) نفتالين استيك آن، بايد پائين قلمه ها را درون گرد فرو برد تا مقداري از آن به سطح بريده شده بچسبد، پس از بكاربردن مواد ريشه زا بايد بلافاصله قلمه ها را در محيط توليد ريشه قرار داد . از محلول اكسين غليظ (٥٠٠ تا ١٠٠٠٠ قسمت در ميليون) نيز، بر حسب گونه اي كه بكار مي رود، مي توان بهره جست، در اين مورد، پائين قلمه ها را حدود ٥ ثانيه در محلول فرو برده سپس در بستر توليد ريشه قرار مي دهند. بايد توجه داشت كه اكسين خالص در آب محلول نبوده و در صورت استفاده از آب به عنوان تنها حلال، بايد از اكسين پتاسيم دار استفاده شود . در صورت عدم دسترسي به اكسين پتاسيم دار مي توان اكسين خالص را در مقدار حل كرده و بلافاصله با آب مقطر آن را به حجم مورد نظر رساند . روش ديگر ساختن محلول اكسين، حل كردن مقدار لازم از اكسين خالص در يك الكل مناسب مثل اتانول يا متانول و سپس به حجم رساندن با الكل 50 درجه (50% آب + 50% الکل) مي باشد. نكته ديگر اينكه براي استفاده از محلول هورموني IBA بهتر از NAA مي باشد زيرا اسيد نفتالين استيك هرچند كه اثر قويتري دارد ولي ممكن است استفاده از محلول غليظ آن براي گياه ايجاد مسموميت كند.
قلمه چوب نر م : اين نوع قلمه از شاخه هاي در حال رشد ، نرم و آبدار بهاره گياهان خزان دار تهيه مي شود گياهاني مانند سيب، هيبريد هلو بادام و آلبالو تلخ را مي توان بدين شيوه تكثير نمود . امكان جمع آوري تعداد زيادي قل مه از يك درخت و درصد موفقيت بالاي آن از مزاياي اين روش تكثير مي باشد . براي اينكار معمولا از انتهاي شاخه ها، قلمه اي به طول ١٢-8 سانتي متر تهيه مي شود و برگهاي پائين آن حذف مي گردد. از آن جايي كه چوب اين نوع قلمه رشد كامل نكرده است ذخيره مواد قندي آن كم بوده بنابراين بايد دقت كرد كه برگها شاداب بمانند تا بتوانند عمل فتوسنتز را ادامه دهند .اغلب اوقات اين نوع قلمه ها را در زير سيستم مه افشاني با رطوبت بالا ريشه دار مي كنند تا برگها پژمرده نشوند.
کشت بافت و ریزازدیادی
ريزازديادي عبارت است از ايجاد يك گياه جديد كامل، در محيط مصنوعي عاري از عوامل بيماريزا از يك قسمت بسيار ريز گياه مانند : يك ياخته، دانه گرده، بذر، برگ، دمبرگ، ساقه، نوك ساقه، نوك ريشه، پينه و غيره . امروزه از ريزازديادي در پژوهشهاي بنيادي و كاربردي استفاده فراوان مي شود. كشت بافت روش مؤ ثري براي تكثير سريع غيرجنسي (تكثير كلوني) گياهان از جمله درختان ميوه مي باشد . با بكارگيري اين شيوه در مدت كوتاهي ، توليد تعداد انبوهي از پايه هاي درختان ميوه امكا نپذير است.
كشت بافت به آزمايشگاهي ويژه و افرادي متخصص نياز دارد و وسايلي كه معمولا در اين آزمايشگا هها مورد استفاده قرار مي گيرد به شرح زير است:
الف) ابزار و وسايل لازم براي ضدعفوني اندام هاي گياهي و هود استريل : اين وسيله بصورتي طراحي شده است كه هنگام كار، جريان هواي فيلتر شده كه عاري از هر گونه آلودگي است بر روي محل كار افراد د ميده مي شود. جريان دائمي هواي تميز موجب پيشگيري از آلودگي م يگردد.
ب) اتوكلاو : اين وسيله همانند يك زودپز خانگي عمل كرده و به ما امكان مي دهد تا وسايل و محيط كشت را در دماهاي بالاتر از صد درجه سانتيگراد استريل نمائيم.
ج) انكوباتور : بعد از آماده سازي نمونه گياهي و قراردادن آ نها در محيط كشت ، لازم است نمونه ها در دما و طول روز مناسبي نگهداري شوند . براي اين منظور از دستگاه انكوباتور استفاده مي شود. گاهي اتاقك هاي مجهزتري بنام فيتوترون بدين منظور ساخته مي شود.
د) اتاقك رشد : اتاقك مناسبي با شرايط محيطي كنترل شده مي باشد كه در آن درجه ي حرارت، شدت نور، طول دوره روشنايي و تاريكي و رطوبت نسبي جهت رشد نمونه هاي گياهي درون شيشه ها و تحت شرايط استريل قابل كنترل مي باشد. فيتوترون اتاقك رشد مجهزي مي باشد كه غالبا به وسيله رايانه برنامه ريزي و كنترل مي شود.
