روشهای ازدیاد

ازدياد يك نهال كامل و یا بخشي از نهال ((پايه يا پيوندك) ممكن است به شيوه هاي جنسي (تكثير با بذر) يا غيرجنسي (تكثير رويشي) انجام گيرد. در مراحل توليد مثل جنسي گياه، تقسيم كاهش ي كروموزومها (ميوز) دخالت دا رد، اين نوع تكثير از مزيت تركيب ژنتيكي طبيعي دو والد استفاده مي كند. بدين ترتيب كه بذر از رشد ياخت ه اي كه خود حاصل تلاقي گامت نر (گرده) و گامت ماده (سلول تخم) است، به دست مي آيد . بنابراين گياهان حاصله داراي ساختمان ژنتيكي جديد مي باشند. تكثير غيرجنسي عبارت از توليد يك گياه كامل از يك ياخته (سلول) ، بافت، اندام يا اندامهاي يك گياه مادري است.  در اين نوع تكثير، تقسيم مستقيم سلول (ميتوز) دخالت داشته بنابراين در ن تاج، ساختمان ژنتيكي گياه والد عينا تكرار مي شود.

تكثير جنسي درختان ميوه كه همان كاشت بذر (بذرجنسي) مي باشد، معايب عمده اي دارد كه آنرا براي توليد ارقام

ميوه نامطلوب مي كند:

•  در تكثير به وسيله بذر، به علت تفرق صفات، گياهان ناخالص ايجاد مي شوند و معمولا مرغوبيت از بين مي رود .

بنابراين براي حفظ كيفيت يك رقم ميوه، آنرا منحصرا بايد به شيوه غيرجنسي تكثير كر د و به عبارتي همگروه ايجاد كرد. مجموعه ي گياهاني كه به شيوه غير جنسي از يك گياه والد بوجود آمده و همه ي آنها شبيه به هم و گياه مادري باشند، همگروه ناميده مي شوند.

•  در درختاني كه به وسيله بذر تكثير مي شوند مدت زمان لازم براي بالغ شدن گياه و ورود آن به سن ب اردهي طولاني است، مثلا درخت گلابي حاصل از بذر براي باردهي معمولا هشت سال وقت لازم دارد. عليرغم معايب تكثير با بذر، تكثير جنسي مي تواند مزايايي نيز داشته باشد . در ميوه كاري از كاشت بذر براي توليد پايه هاي برخي درختان ميوه به ويژه هسته داران استفاده مي شود. از مزاياي توليد مثل جنسي مي توان به موارد زير اشاره كرد:

•  تكثير به وسيله بذر ارزانتر تمام مي شود.

•  بذر را مي توان براي مدت نسبتا طولاني انبار كرد.

• بيماري هاي ويروسي معمولا توسط بذر انتقال نمي يابند.

جوانه زدن بذر

جوانه زدن بذر عبارت است از مجموعه فع الي تهايي كه در نتيجه آن، جنين رشد خود را شروع كرده، پوشش بذر را

شكافته و گياه جديدي ايجاد مي شود كه م ي تواند به طور مستقل به زندگي خود ادامه دهد . جوانه زدن بذر بستگي به قوه ناميه بذر، از بين رفتن ركود بذر و شرايط محيطي دارد.

قوه ناميه : قوه ناميه عبارت از ظرفيت بذر براي جوانه زدن است كه به وسيله درصد جوانه زدن بذر، سرعت جوانه

زدن بذر و قدرت نهال هاي بذري ارزيابي مي شود. معمول يترين راه تعيين قوه ناميه بذر عبارت از تعيين درصد بذوري است كه جوانه زده و توليد نهال بذري طبيعي مي كنند . اينكار به وسيله كشت بذر در خاك، شن و يا بر روي انواع كاغذ در آزمايشگاه انجام مي گيرد.  لازم است قبل از آزمون جوانه زني، ركود يا استراحت بذور برطرف شده باشند.

ركود بذر : ركود بذر عبارت از حالتي است در بذر زنده كه از جوانه زدن آن، حتي در موقعيكه تحت شرايط مناسب

قرار گيرد، جلوگيري مي كند. انواع مختلفي از ركود در بين گونه هاي مختلف گياهي وجود دارد كه ممكن است به دلايل فيزيكي، فيزيولوژيكي و يا بيوشيميايي باشد . رايج ترين نوع ركود در بذر درختان ميوه مناطق معتدله، ركود دروني و يا ركود از نوع جنين راكد مي باشد .

این گونه بذور احتياج به يك دوره سرما دارند تا جوانه بزنند . مدت لازم براي سرمادهي بستگي به نوع بذر دارد و معمولا  از يك تا چهار ماه متغير است.  وقتي كه بذر اين گونه گياهان به شيوه رايج يعني در فصل پاييز در زمين كاشته مي شود، سرما دهي طبيعي موجب رفع ركود و جوانه زني بذر در بهار سال آتي مي گردد . اگر به هر دليلي امكان كاشت در فصل پاييز ميسر نباشد بايد به طور مصنوعي از بذور رفع ركود كرد . اين عمل را چينه سرمايي  مي نامند . روش كار بدين ترتيب است كه بذور را در بين لايه هاي شن مرطوب، خاك اره يا مواد مشابه قرار داده و در دماي ٢ تا ٧ درجه سانتيگراد نگهداري مي كنند . در روش ديگر، بذور را هنگام پاييز، در چاله اي از خاك باغچه قرار مي دهند تا در معرض سرماي زمستاني قرار گيرند . بذور سرما ديده را بدون آنكه خشك شوند بايد كاشت . سرما دهي بدون رطوبت در شكستن دوره ي ركود مؤثر نيست. در صورتي كه مقدار بذر كمي، براي كاشت مد نظر باشد مي توان براي چينه سرمايي بذور، آنها را با پيت خزه مرطوب مخلوط كرده و پس از بسته بندي درون يك كيسه پلاستيكي به مدت لازم در درون يخچال نگهداري كرد. عموما مدت زمان لازم براي چينه سرمايي بذور درختاني كه بومي عرض هاي جغرافيايي پايين مي باشند، كمتر است به طور مثال زمان لازم براي چينه سرمايي بذر بادام 30-20 روز، در صورتي كه اين زمان براي بذر گلابي ٩٠ روز مي باشد  درختاني كه در گستره وسيعي مي رويند دوره طولاني تري چينه سرمايي دارند تا به طور مطمئن يكنواخت سبز شوند. نقش سرما در بذر هاي داراي ركود دروني ، توليد هورمون جيبرلين مي باشد. در صورتيكه فرصت كافي براي چينه سرمايي نباشد مي توان با خيساندن بذر در محلول جيبرلين به مدت يك تا چند روز، ركود بذر را از بين برد . اين روش به ويژه در امور تحقيقاتي و صرفه جويي در زمان مي تواند بسيار راه گشا باشد.

در صورتي كه ركود بذر به دليل وجود پوسته سخت (ركود مكانيكي) آن باشد مي توان با روش هاي مختلف خراشدهي پوسته سخت بذر، ركود آنرا از بين برد . در طبيعت ميكروارگانيسم هاي موجود در خاك جايگزين عمل خراش دهي بذر مي شوند.  اين موجودات براي حداك ثر فعاليت نياز به درجه حرارت و رطوبت كافي دارند . كاشت زود هنگام بذر در پاييز، اين نوع ركود را نيز برطرف مي سازد.

پایه های بذری

براي توليد نهال ارقامي از ميو ه ها كه ريشه زايي قلمه ي آنها بسيار دشوار مي باشد از روش پيوند روي پايه هاي بذري استفاده مي شود . اين روش در ازدياد و توليد نهال ميوه هاي هسته دار و خشكباري تقريبا عموميت دارد . پايه هاي بذري متداولترين روش تجاري ازدياد پايه براي بادام، زردآلو، هلو، گردو و پسته مي باشد. تحمل پايه هاي بذري به كم آبي، سرماي زمستان و شرايط نامساعد خاك معمولا بيشتر از پايه هاي كلوني مي باشد . ضمنا پايه هاي بذري عاري از ويروس هستند . اگر چه گزارش هايي مبني بر انتقال ويروس توسط بذر در سيب، گلابي، آلو، هلو، گيلاس و گردو منتشر شده است.

پایه های بذری غیر جنسی

ناميزيدن يا آپوميكسي  وقتي ايجاد مي شود كه كه فرآيند توليد مثل جنسي كه به طور طبيعي منتهي به تشكيل جنين مي شود با يك فرآيند توليد مثل غيرجنسي جايگزين شود . در اين پديده سلول كيسه جنيني يا بافت خورش  مرحله تقسيم ميوز را نمي گذراند، بلكه جنين هاي اوليه را تشكيل مي دهد كه از نظر ژنتيكي به گياه مادري شباهت دارد . بعضي گياهان ممكن است مخلوطي از جنين هاي جنسي و رويشي را توليد نمايند . گياهان حاصل از بذر آپوميكسي منشاء رويشي دارند از اينرو آنها را بذر غير جنسي نيز مي نامند . گياهان حا صل از اين بذر ها مانند همه درختان بذري، مدت زمان طولاني براي بالغ شدن و ورود به سن باردهي لازم دارند . در واقع استفاده از بذر غيرجنسي به غير از مورد اخير همه مزاياي تكثير به شيوه بذر و تكثير رويشي را با هم دارد.

گونه هايي از سيب مثل M. toringoides و M. hupehensis ، M. sikkimensis ، Malus sieboldii تولید بذر غير جنسي مي كنند . بنابرگزارش هاي موجود درگلابي و گردو نيز امكان توليد بذر غيرجنسي وجود دارد .

ازدیاد رویشی یایه ها

اكثر درختان ميوه به صورت نهال هاي پيوندي توليد و عرضه مي گردند . با توجه به اهميت حف ظ خصوصيات ژنتيكي پايه، در خيلي از موارد لازم است اين پايه ها به شيوه هاي رويشي ١ ازدياد شده و رقم مورد نظر بر روي اينگونه پايه ها پيوند شود . روشهاي بسيار متنوع و زيادي براي تكثير غيرجنسي گياهان وجود دارد ولي روش هاي معمول براي ازدياد پايه هاي درختان ميوه شامل دو گروه عمده هستند: تقسيم و قلمه.

تقسيم به حالاتي اطلاق مي شود كه گياه جوان در شرايطي كه به گياه مادري متصل است، تمام اعضاي لازم جهت

ادامه رشد مستقل را توليد مي كند . بنابراين كليه شيوه هاي خوابانيدن از نوع تقسيم هستند . در اين حالت گياه كليه احتياجات خود از قبيل مواد غذايي، آب و هورمون ها را از پايه مادري دريافت مي كند . در مقابل قلمه از پايه مادري جدا شده و در يك محيط مناسب ريشه زايي و به دور از تنش هاي محيطي قرار داده مي شود و در مورد برخي از گونه هاي گياهي جهت اطمينان از ريشه زايي، از ماده تنظيم كننده رشد اكسين استفاده مي شود.

خوابانیدن کپه ای

اين روش در ازدياد پايه هاي سري مالينگ و مالينگ مرتون سيب عموميت دارد . براي احداث خزانه در اين روش در

سال اول نهال هاي مادري در زمين كاملا آماده و حاصلخيز روي خطوط منظم با فاصله حدود يك متر (بسته به ماشين آلات مورد استفاده) و به فاصله ٣٣ سانتي متر روي خطوط كشت مي گردند.  بهتر است در سال اول درختان مادري به خوبي مراقبت و تقويت شوند تا ريشه هاي قوي و گسترده اي در خاك ايجاد كنند . در اين مدت هيچ گونه هرس شاخه روي اين درختان انجام نمي گيرد. زيرا هرگونه ايجاد مح دوديت در توسعه تاج درخت، محدوديت ريشه را به دنبال خواهد داشت . در ابتداي سال دوم درختان مادري از ارتفاع ١٠ سانتي متري بالاي خاك قطع مي شوند . اين عمل موجب حذف كامل پديده غالبيت انتهايي شده و كليه جوانه هاي جانبي خفته در جوانب پايه و طوقه بعلاوه پاجوش ها شروع به رشد مي كنند . در اواخر بهار در اطراف پاجوش ها مقداري خاك مي ريزند و بعد از مدتي خاكدهي را تكرار مي كنند تا ارتفاع پشته به ١٥ سانتي متر برسد . در هر بار خاكدهي نبايد بيش از نصف ساقه هاي جوان زير خاك برود . زيرا اين كار باعث ضعف شاخه ها و كندي رشد مي شود . نوبت سوم خاكدهي در اواخر تير ماه انجام مي گيرد . در پاييز نهال هاي ريشه دار را جدا كرده و به خزانه پيوند منتقل مي كنند . پايه مادري براي تكرار فرآيند در زمين باقي مي ماند . كارهاي خاكدهي و كنار زدن خاك امروزه مكانيزه شده اند . گاهي به جاي خاك به پاي شاخساره ها خاك اره مي ريزند . خاك پاي شاخساره ها بايد همواره رطوبت خود را حفظ نمايد . استفاده از سيستم آبياري باراني براي اين منظور بسيار مؤثر مي باشد . مبارزه جدي بر عليه آفات و امراض مخصوصا سفيدك سطحي و شته هاي تغذيه كننده از برگ هاي لطيف نهال ها بايد در نهالستان انجام گيرد.