مقدمه
گلها و گياهان، خاموشترين موجودات و در عين حال گوياترين مظهر قدرت و عظمت آفرينش هستند. هر برگي از اين موجودات زيبا، كتاب بزرگي در وصف توحيد است. گلها و گياهان نه تنها با الوان و اشكال بديع و بيبديل خود سفره طبيعت را زينت ميبخشند، بلكه آن را چنان سرشاري از نيروي حياتي ميسازند كه هيچ بساطي را ياراي رقابت با آن نيست. با آن كه امروزه درمان بيماريها بيشتر از طريق مصرف داروهايي صورت ميگيرد كه منشأ صنعتي دارند و اختصاصاً در آزمايشگاهها تهيه ميشوند ولي مصرف بعضي از آنها زيانهايي به بدن ميرساند و عوارض جانبي بسياري از آنها ثابت شده است. در اوايل قرن حاضر پيشرفت علم شيمي و كشف سيستمهاي پيچيده سنتز ارگانيك منجر به توسعه صنعت داروسازي و جايگزيني شيمي درماني شد. بدين طريق پزشكي مدرن توانست بسياري از بيماريهاي غيرقابل علاج و غالباً مرگآور را درمان كند.
با وجود اين گياهان دارويي و داروهايي كه از آنها تهيه ميشدند هرگز به طور كامل كنار گذاشته نشدند طبق گزارش سازمان بهداشت جهاني امروزه بيش از 80 درصد مردم جهان (نزديك به 5 ميليارد نفر)، براي درمان بيماريها هنوز از داروهاي گياهي استفاده ميكنند. تقريباً يك چهارم داروهاي تهيه شده دنيا داروي منشأ گياهي هستند كه يا مستقيماً از گياهان عصارهگيري شدهاند و يا براساس تركيب گياهي، سنتز شدهاند. واژه گياهان دارويي تنها به تسكيندهنده آلام مردم اطلاق نميشود بلكه اين گياهان در زير گروه غذا بهعنوان طعمدهندهها، نوشيدنيها، شيرينكنندهها، رنگ طبيعي و حشرهكشها و همچنين بهعنوان ماده اوليه محصولات آرايشي و بهداشتي نيز مورد استفاده قرار مي گيرند.
در واقع گياهاني كه حداقل داراي صفات زير باشند، گياه دارويي، ناميده ميشوند:
1- در پيكر اين گياهان مواد ويژهاي بهعنوان مواد مؤثر يا متابوليتهاي ثانويه ساخته و ذخيره ميشوند كه براي مداواي برخي از بيماريها مورد استفاده قرار ميگيرند. مواد مذكور طي فرآيندهاي ويژه و پيچيده بيوشيميايي و به مقدار بسيار كم (بهطور معمول كمتر از يك درصد وزن خشك گياه)، ساخته ميشوند.
2- اغلب ممكن است اندام ويژهاي چون ريشه، برگها، ساقه، گل، ميوه و غيره بيشترين مواد مؤثر را داشته باشند، بنابراين هميشه نميتوان كل اندام گياه را منبع ماده دارويي ويژهاي دانست.
3- اندام گياهي برداشت شده، آماده سازي و فرآوري ميشوند، يعني تحت تأثير عمليات ويژهاي مانند جداسازي، خرد شدن، خشك كردن، تخمير و غيره قرار گرفته و سپس استفاده ميشوند.
بهطور معمول اين اندامها بهصورت سنتي و فقط با خشك كردن بهعنوان (کالاي عطاري) عرضه ميشوند.
گياهان دارويي رستنيهايي با تاريخچه جالب توجه و ممتاز هستند. علاوه بر قدمت، گستره نفوذ اين گياهان در تاريخ اديان و ملتها بسيار شايان توجه است بهطوريكه در جاي جاي حوادث مهم تاريخي، سياسي، اجتماعي و ديني، اين گياهان قرين توجه بوده و يا منجر به بروز حوادث مهمي شدهاند. در بوندهشن (دايره المعارف زرتشتيها) به اسامي فرشتگان اداره كننده روزهاي يك ماه اشاره شده كه با نام گياهان دارويي انطباق دارد، زعفران و نسترن از آن جملهاند. در سوره دهر، آيات پنجم و ششم ميخوانيم نيكوكاران عالم در بهشت شراب نوشيند كه طبعش در لطف رنگ و بوي كافور است. در تاريخ اسلام، نام يهود بني قريظه با حوادث مهم صدر اسلام قرين است. در زبان عربي يكي از نامهاي درخت اقاقيا، قريظه است. بني قريظه نام طايفهاي از يهود بوده كه در ابتدا به شغل دباغي اشتغال داشتهاند و از اين گياه در فرآوري پوست استفاده ميكردهاند. امروزه ميدانيم كه تاننها گروهي از مواد مؤثر هستند كه در رسوب پروتئين نقش دارند و اين اثر باعث خاصيت ميكروبكشي، ضد خونريزي و انقباض بافتهاي مختلف ميشود. بنابراين براي رسوب دادن پروتئين پوست، در دباغي مورد استفاده قرار ميگرفته است. از ديگر گياهان دارويي سس است كه در زبان عطاران و منابع طب سنتي به افتيمون معروف است كه نام اخير از صفت گونهاي در نام علمي آن گرفته شده است. از خواص درماني اين گياه در درمان بيماريهاي دماغي استفاده ميشود. علاوه بر منابع طبي، در متون ادبي هم از اين گياه نام برده شده است. با جستجو و دقت در منابع ديني، تاريخي و ادبي، اسامي گياهان دارويي، وجوه تسميه و حوادث مرتبط با اين گياهان به وفور به چشم مي خورد. بنابراين در كنار توجه فزايندهاي كه به خواص درماني اين گياهان ميشود لازم است جهت آشنايي بيشتر نسل جوان با اين وجوه تسميه برسيهاي جامعتري انجام گيرد و حلقههاي دانش بشري مربوط به گياهان دارويي انسجام و اتصال بيشتري پيدا نمايد.
با نظري اجمالي به فرهنگ مصرف داروهاي گياهي در ايران متوجه ميراث با ارزش اين گياهان در طب غني سنتي ايران ميشويم. از طرفي فلات وسيع ايران از اقليمها و محيطهاي گوناگون برخوردار است بههمين دليل بيش از 7500 گونه گياهي مختص به ايران است. از اين رو به حق فلور ايران يكي از منابع داروخيز جهان محسوب ميشود.