تاریخ و فواصل کاشت

فصل پاییز (آذر) یا اوایل بهار (نیمه دوم اسفند) زمان مناسبی برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد است. در این صورت فاصله ردیفهای کاشت از یکدیگر 35 تا 40 سانتی متر (در سطح وسیع خزانه) یا 15 تا 20 سانتی متر (در سطح کوچک خزانه) مناسب است. اگر بذرها در فصل پاییز کشت شوند بذر 5/0 تا 1 سانتی متر و اگر در فصل بهار کشت شوند عمق بذر 1 تا 5/1 سانتی متر مناسب می باشد. برای هر هکتار زمین به هفت تا نه کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.

اواخر شهریور تا اوایل مهر و اوایل بهار سال بعد زمانهای مناسبی برای انتقال نشاءها به زمین اصلی است. انتخاب فاصله ردیف به شرایط اقلیمی و وسایل و تجهیزات مورد استفاده در مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول بستگی دارد. به طور کلی نشاءها در ردیفهایی به فاصله 100 سانتی متر و فاصله دو بوته در هر متر طولی 80 تا 100 سانتی متر در زمین اصلی باید کشت شوند. در سطوح کوچک کشت معمولا از ماشین آلات کشاورزی استفاده نمی شود. از این رو گیاهان را می توان متراکم تر کشت کرد.

اوایل شهریور تا اوایل مهر زمانهای مناسبی برای تکثیر گیاه از طریق قلمه های ساقه ای در خزانه زیر پلاستیک است. اواسط بعار (اردی بهشت) نیز زمان مناسبی برای ریشه دار کردن قلمه ها در خزانه هوای آزاد می باشد. زمان مناسب برای انتقال قلمه های ریشه دار شده به زمین اصلی متفاوت است و به وضعیت ریشه بستگی دارد. بهار (اردی بهشت- خرداد) یا پاییز سال بعد زمانهای مناسبی برای انتقال قلمه های ریشه دار شده به زمین اصلی است. بوته ها در ردیفهایی به فاصله 100 سانتی متر و فاصله دو بوته در طول ردیف 50 تا 80 سانتی متر در زمین اصلی باید کشت شوند.

روش کاشت

کاشت و تکثیر اسطوخودوس فرانسوی توسط بذر ، یا از طریق رویشی صورت می گیرد.

کشت این گیاه توسط بذر به صورت غیر مستقیم انجام می گیرد. در این روش در زمان مناسب بذرها در خزانه هوای آزاد که بستر آن به همین منظور آماده شده است کشت می شود. چنانچه بذرها در فصل بهار کشت شوند به منظور افزایش قوه رویشی بذرها را باید برای مدتی در دمای 1- تا 2- درجه سانتی گراد قرار داد. پس از کشت انجام غلتک مناسبی سبب هماهنگی در رویش بذرها می شود. بذرهای کشت شده در فصل پاییز در اوایل بار سبز می شوند. با آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه ، گیاهان را در مرحله چهار تا پنج برگی طوری تنک می کنند که فاصله دو بوته در طول ردیف پنج سانتی متر گردد. این عمل سبب تقویت بوته ها و توسعه ریشه می شود.

وقتی ارتفاع گیاهان در خزانه به 18 تا 20 سانتی متر رسید ساقه را باید از فاصله 8 تا 10 سانتی متری سطح زمین هرس کرد. این عمل سبب تولید شاخه های متعدد می شود. سپس بوته ها را در زمان مناسب باید به زمین اصلی منتقل کرد. بهتر است نشاءها در زمین دائمی پنج سانتی متر بالای منطقه یقه کشت شوند.

چنانچه گیاهان در فصل بهار به زمین اصلی منتقل شوند آنها را باید به دفعات متعدد آبیاری نمود. اگر نشاءها در فصل پاییز منتقل شوند نیاز آبی آنها کمتر خواهد بود.

برای هر هکتار زمین به 20 هزار بوته نیاز می باشد.

تکثیر رویشی اسطوخودوس فرانسوی از طریق ریشه دار کردن ساقه های سبز و جوان یا ساقه های خشبی و انتقال آنها به زمین اصلی صورت می گیرد. از پایه های مادری یک ساله ساقه های سبز و یا از پایه های مادری چهار تا پنج ساله ساقه های خشبی به طول 12 تا 20 سانتی متر جدا کرده و سپس اقدام به کشت آنها در خزانه (اعم از خزانه هوای آزاد یا زیر پلاستیک) می نمایند. این قلمه ها در عمق 4 تا 5 سانتی متری و در ردیفهایی به فاصله 6 تا 10 سانتی متر و فاصله دو قلمه از یکدیگر 2 تا 3 سانتی متر کشت می شوند. در هر متر مربع از سطح خزانه می توان 600 تا 800 قلمه کشت کرد. چنانچه از خزانه هوای آزاد برای ریشه دار کردن قلمه ها ، استفاده شده باشد با ایجاد سایبان مناسبی می توان ریشه زایی در قلمه ها را تسریع کرد. آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه در ریشه زایی قلمه ها بسیار موثر است. در طول زمستان برای جلوگیری از سرمازدگی ، باید روی قلمه ها را با پوششهای نایلونی پوشاند. در زمان مناسب باید قلمه هایی را که از ریشه های قوی و محکمی برخوردارند به زمین اصلی منتقل کرد. چنانچه ریشه ها طویل تر از 15 سانتی متر باشند (اعم از تکثیر با بذر یا تکثیر رویشی) ریشه را باید هرس کرد. هنگام کاشت قلمه های ریشه دار شده در زمین دائمی ، قلمه ها باید چهار تا پنج سانتی متر بالای منطقه یقه کشت شوند.

چنانچه زمان کافی برای کاشت قلمه های ریشه دار شده وجود نداشته باشد آنها را باید روی هم داخل گودالی قرار داد و با پاشیدن آب بر روی آنها از خشک شدن بوته ها جلوگیری کرد تا در زمان مناسب به کشت آنها اقدام شود. این عمل سبب حفظ قوه رویشی بوته ها می شود.

مراقبت و نگهداری

رشد اولیه اسطوخودوس در سال اول رویش بسیار کند است و علف های هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند. از این رو کنترل علفهای هرز قبل از کاشت و نیز تهیه بستر فاقد علف هرز ضرورت دارد.

در سال اول رویش به منظور تولید شاخه های متعدد ، قسمت هوایی گیاهان را به طول 8 تا 10 سانتی متر هرس می کنند. این عمل نه تنها مانع رشد نامناسب طولی ساقه بلکه با تولید شاخه های متعدد سبب پرپشت شدن بوته ها می شود. سال دوم رویش نیز عمل هرس اندام هوایی را از قسمت 18 تا 18 سانتی متری باید تکرار کرد. در سطوح وسیع کشت عمل هرس با دست امکان پذیر نیست و باید با ماشینهای مخصوص هرس انجام گیرد.

هرس گیاهان در سال دوم رویش سبب می شود تا ساقه های گل دهنده از طول یکسانی برخوردار شوند. از سال سوم نیازی به هرس نیست زیرا، گیاهان به شکل ثابت خود که نیمکره ای است می رسند.

اواخر سال اول رویش نیز زمان مناسبی برای واکاری و جایگزین کردن بوته های خشک شده است. چنانچه گیاهان در طول ردیفها تراکم یکسانی نداشته باشند نه تنها برداشت مکانیزه گلها را با مشکل مواجه می کند. بلکه محصول برداشت شده کیفیت مناسبی نخواهد داشت.

مبارزه شیمیایی با علفهای هرز به تنهایی کافی نیست و به موازات آن باید به وجین مکانیکی آنها پرداخت. اسطوخودوسهای جوان معمولا به اکثر علف کشها حساس هستند و بهتر است از علف کشهایی که ماده موثره آن را پرومترین (مانندمرکازین) تشکیل می دهد استفاده کرد. یک تا دو هفته قبل از انتقال بوته ها به زمین اصلی می توان از علف کش مرکازین به مقدار پنج کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. گیاهان ممکن است به این علف کش حساسیت نشان دهند. از این رو توصیه می شود قبل از انتقال نشاءها به چنین زمینهایی ریشه آنها را به مخلوط کربن فعال و گل رس نرم آغشته کرد. پس از این عمل نیز می توان از علف کش آفالون به مقدار پنج کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. برای مبارزه با علفهای هرز اسطوخودوسهای چند ساله می توان از علف کش مرکازین به مقدار شش تا هفت کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. این علف کش بیش از دو تا سه ماه موثر نخواهد بود و پس از این مدت علفهای هرز رویش می کنند. از این رو به موازات مبارزه شیمیایی باید به وجین مکانیکی علفهای هرز پرداخت.

کاربرد علف کش هونگازین به مقدار چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار در اواخر پاییز نقش عمده ای در از بین بردن علفهای هرز دارد. استفاده نامناسب از این علف کش سبب کاهش عملکرد گل و اسانس می شود. طبق تحقیقات انجام شده استفاده از علف کش هونگازین در فصل بهار و یا استفاده از این علف کش در روزهای بارانی و همچنین استفاده بیش از حد آن سبب کاهش عملکرد گل و اسانس به مقدار 50 درصد می شود.

شبدر سفید از علفهای هرز ریشه ای چند ساله است که تا 10 سال در بین اسطوخودوس ها رشد می کند و مشکلات زیادی را به وجود می آورد. برای مبارزه با آن می توان از علف کش سینبار به مقدار چهار تا شش کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. اواخر پاییز یا اوایل بهار قبل از رویش اسطوخودوس زمان مناسبی برای استفاده از این علف کش است. علف کش سینبار نه تنها علفهای هرز چند ساله را نابود می کند بلکه در از بین بردن علفهای هرز یک ساله نیز موثر است.

برای مبارزه با علفهای هرز اسطوخودوسهایی که بیش از پنج سال دارند می توان از علف کش سینبار به مقدار 8 تا 10 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. استفاده از علف کشهای مخلوط (مرکازین به مقدار پنج کیلوگرم در هکتار و سینبار به مقدار دو کیلوگرم در هکتار) نتایج موثری در از بین بردن علفهای هرز اسطوخودوس دارد.

برای مبارزه با علفهای هرز ریشه ای از علف کش هیوارایکس به مقدار سه تا چهار کیلوگرم د رهکتار به صورت محلول پاشی می توان استفاده نمود.

شش تا هشت سال پس از کشت آثار پیری روی اسطوخودوس فرانسوی ظاهر می شود. به طوری که پس از این مدت تولید شاخه های جدید کاهش می یابد. از طول ساقه های گل دهنده و تعداد گلها در بوته کاسته می شود و گیاهان پرپشتی و انبوهی خود را نیز از دست می دهند و عملکرد به شدت کاهش می یابد. در برخی از کشورها مانند فرانسه پس از شش تا هشت سال گیاهان را ریشه کن کرده و گیاهان جدیدی را به جای آنها کشت می کنند. در حالی که در برخی دیگر از کشورها مانند مجارستان اقدام به جوان کردن (اصطلاحی است که در این کشور به کار می رود) گیاهان می کنند. عمل جوان کردن به این صورت انجام می گیرد که ساقه گیاهان شش تا هشت ساله را از فاصله 10 تا15 سانتی متری سطح زمین قطع می کنند. این عمل را هنگامی که هوا آرام است (باد نوزد) باید انجام داد. در سطوح کم کشت ،   با قیچی باغبانی و در سطوح وسیع کشت، با ماشینهای مخصوص به قطع ساقه اقدام می کنند. پس از جوان کردن عملکرد آنها مانند گیاهانچهار ساله می شود. در طول رویش دوبار می توان جوان کردن را انجام داد. یک بار پس از شش تا هشت سال و بار دوم 12 تا 16 سال پس از رویش گیاهان . آفت یا بیماری خاصی روی گونه های مختلف اسطوخودوس مشاهده نشده است.

چند سال پس از کشت ، خاک بین ردیفها متراکم می شود و عمل تهویه هوا به سختی انجام می گیرد. از این رو هر چهار تا شش سال باید خاک بین ردیفها را تا عمق 40 تا 60 سانتی متر برگردان کرد.

برداشت محصول

گلهای باز شده از بیشترین مقدار اسانس برخوردارند. گلهای اسطوخودوس فرانسوی از اواخر بهار پدیدار می شوند. از آن جایی که گیاهان معمولا هفت تا هشت روز در مرحله گلدهی هستند، در سطوح وسیع کشت امکان برداشت آنها در این مدت کوتاه وجود ندارد، بدین جهت از بدو باز شدن گلها می توان آنها را برداشت کرد. هنگام برداشت گلها، ساقه های گلدهنده را باید از مکان مناسب قطع کرد. چنانچه این ساقه ها از نیمه قطع شوند سبب ناهماهنگی در نمو گلها در سالهای بعد می شوند و برداشت محصول را با مشکلات زیادی مواجه می کند. اگر ساقه های گل دهنده پایین تر از حد معمول چیده شوند در کیفیت اسانس نیز تاثیر نامطلوبی بر جای می گذارد. از این رو ساقه های گل دهنده باید از حد فاصل بین ساقه های برگدار (قسمت فوقانی برگها) و قسمت گل دهنده (ناحیه تحتانی تولید گل) برداشت شوند. ساقه های گل دهنده در سطوح کم کشت با استفاده از داس در حالی که در سطوح وسیع از ماشین برداشت مخصوص استفاده می شود.

در مقیاس وسیع کشت با استفاده از ماشین مخصوص برداشت با هر 10 ساعت کار می توان 100 تا 150 کیلوگرم ساقه های گل دهنده را در گیاهان پنج تا هشت ساله برداشت کرد.

پس از برداشت گلها ، آنها را در کیسه های بزرگ ریخته و بلافاصله جهت استخراج اسانس، گلها را به کارخانه های مربوطه منتقل می کنند. چنانچه در نزدیکی مزرعه کندوهای زنبور عسل باشد، برداشت را با مشکل مواجه می کند. از این رو، توصیه می شود هنگام شب در کندوها رابست و یا کندوها را به مکان دیگری منتقل کرد.

گاهی ممکن است اسطوخودوس نه به خاطر اسانس بلکه به خاطر استفاده از گلها به عنوان دم کردنی کشت شود. از این رو ، پس از برداشت ، گلها را باید در سایه یا با استفاده از خشک کنهای الکتریکی در دمای 40 تا 45 درجه سانتی گراد خشک کرد. گلهای خشک شده را باید بسته بندی و در مکان کاملا خشک نگهداری نمود.

مقدار عملکرد گل متفاوت است و به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد. عملکرد گل تازه در سال اول رویش 4/0 تا 7/0 تن در هکتار ، در سال دوم 5/1 تا 2 تن در هکتار ، در سال سوم 3 تا 5/3 تن در هکتار و از سال چهارم به بعد 5/3 تا 4 تن در هکتار می باشد. معمولا از هر 8 تا 10 کیلوگرم گل تازه یک کیلوگرم گل خشک به دست می آید.

مقدار اسانس نیز متفاوت است به طوری که در سال دوم رویش سه تا شش کیلوگرم، سال سوم 8 تا 16 کیلوگرم، سال چهارم 15 تا 20 کیلوگرم و در سالهای بعد 20 تا 26 کیلوگرم اسانس از هر هکتار استحصال می شود.

جمع آوری بذر

برای برداشت بذرها باید گیاهانی سالم، قوی، پرگل و فاقد هر گونه علف هرز را انتخاب کرد. میوه ها از اوایل تابستان به تدریج می رسند. هنگامی که رنگ بذرها از اواسط تابستان به تدریج قهوه ای تیره شد باید ساقه های گلدار را برداشت و سپس خشک کرد. تاخیر در برداشت سبب ریزش بذرها می شود. پس از برداشت باید آنها را بوجاری و تمیز و بسته بندی نمود و در جای خشک و خنک نگهداری کرد.

عملکرد بذر 200 تا 300 کیلوگرم در هکتار است.